خواص خاکشیر به رفع تشنگی و جلوگیری از یبوست محدود نمی‌شود. این دانه‌های شگفت‌انگیز کلکسیونی از فواید بی‌نظیر هستند که نه تنها طب سنتی روی آنها تاکید می‌کند، بلکه پژوهش‌های علمی هم برخی را ثابت کرده‌اند.

با ما همراه باشید تا خواص خاکشیر برای پوست، معده و روده، کبد، لاغری و … را یک به یک بررسی کنیم، و ببینیم آیا این مصرف دانه‌ها خطر و عوارضی هم دارد یا خیر.

ارزش غذایی و کالری خاکشیر

مهمترین اطلاعات غذایی 1 قاشق غذاخوری خاکشیر (معادل 9 گرم) را در جدول زیر می‌بینید:

توجه! طبق اعلام فارماکوپه گیاهی ایران، افراد می‌تواند سه‌بار در روز 4 تا 8 گرم خاکشیر مصرف کنند؛ البته برخی افراد ممکن است به تنظیم دوز احتیاج داشته باشند.

خواص خاکشیر

در ادامه خواص خاکشیر را از بررسی کرده‌ایم. طب سنتی بیشترین خواص را به این ماده نسبت می‌دهد، که برخی مطالعات آنها را تایید می‌کند.

مهمترین خواص خاکشیر اینها هستند:

• رفع عطش و تشنگی
• کاهش تب و دمای بدن
• بهبود عملکرد دستگاه گوارش (رفع یبوست، اسهال، سندرم روده تحریک‌پذیر و سوزش معده)
• بهبود عملکرد کبد
• بهبود عملکرد دستگاه تنفسی
• بهبود عملکرد قلب و عروق
• کمک به سلامت پوست و مو
• بهبود عملکرد دستگاه ادراری (سمیت و التهاب کلیه، بیماران همودیالیزی و سنگ کلیه)
• بهبود باروری و قوای جنسی
• تقویت باروری
• تنظیم سطح گلوکز خون
• ضد التهاب
• ضد سرطان
• بهبود عملکرد غده تیروئید

این ماده به کاهش وزن و سلامت زنان در دوران بارداری و قاعدگی هم کمک می‌کند، که در بخش‌های بعد دقیق‌تر به آن پرداخته‌ایم.

رفع عطش و تشنگی

یکی از شناخته‌شده‌ترین خواص این ماده، کمک به رفع تشنگی و عطش است. دانه‌های خاکشیر آب را درون خود حبس می‌کنند و آب مورد نیاز بدن را تامین می‌کنند. برای افزایش این تاثیر می‌توانید کمی آبلیمو هم به شربت خاکشیرتان اضافه کنید.

کاهش تب و دمای بدن

تب و افزایش دمای بدن معمولا در واکنش به عفونت اتفاق می‌افتد. در این صورت، خاکشیر می‌توانند کمک‌کننده باشید. این گیاه حاوی گلوکز اینولات است که خاصیت آنتی‌بیوتیکی دارد. از طرف دیگر، خاکشیر با کاهش ترشح تیروکسین (هورمون تیروئید) متابولیسم پایه را کاهش داده و دمای بدن را پایین می‌آورد.

خواص خاکشیر برای معده و روده

خاکشیر فواید متعددی برای معده و روده دارد که ادامه معرفی‌شان کرده‌ایم:

رفع اسهال

خواص خاکشیر با آب گرم ناشتا مربوط به موارد خاصی می‌شود. اما اگر آن را در آب سرد بخیسانید و سرد میل کنید، این دانه‌ها به درمان اسهال و دل‌پیچه هم کمک می‌کنند.

در سال 2013 هم یک مطالعه تاثیر عصاره آبیِ دانه‌های خاکشیر روی اسهال در موش‌ها را بررسی کرد. بر اساس یافته‌ها، این عصاره به اندازه دیفنوکسیلات (یک داروی ضد اسهال) روی علائم این مشکل تاثیر می‌گذارد و محتوای آب مدفوع را کاهش می‌دهد.

خواص خاکشیر برای یبوست

یکی از معروف‌ترین خواص خاکشیر برای معده و روده در طب سنتی، کمک به درمان یبوست و هموروئید است. اگر قصد دارید با این هدف از این ماده استفاده کنید، فراموش نکنید که حتما خاکشیر را با آب گرم میل کنید. برای افراد مسن هم بهتر است از ترکیب خاکشیر کوبیده، عسل و آب گرم استفاده کنید.

این خاصیت از نظر علمی هم ثابت شده است. یک مطالعه در سال 2013، خواص خاکشیر را در پیشگیری از یبوست بررسی کرد. شرکت‌کنندگان 10 تا 15 گرم خاکشیر را به مدت 30 دقیقه در 250 میلی‌لیتر آب جوش خیسانده، و پیش از ناهار و شام به مدت 3 هفته مصرف کردند. طبق نتایج، این دانه‌ها می‌توانند احساس سیری، سهولت و دفعات اجابت مزاج را بهبود ببخشند.

یک کارآزمایی بالینی در سال 2015 هم خواص مصرف خاکشیر بر درمان یبوستِ کودکان دو تا دوازده را بررسی کرد. روزانه به مدت 8 هفته، کودکان دو تا چهار ساله 2 گرم، و چهار تا دوازده ساله 3 گرم خاکشیر مصرف کردند. طبق نتایج به دست آمده، خاکشیر علائم یبوست مانند اجابت مزاج دردناک، سفتی و احتباس مدفوع را کاهش دادند.

دانه‌های خاکشیر با جذب آب از مجرای روده مدفوع را نرم می‌کنند. ترکیب آلیل دی سولفید موجود در آنها هم می‌تواند اجابت مزاج را تسهیل کند. به همین خاطر از خواص خاکشیر برای معده و روده به دفعات استفاده شده، و از درمان‌های موثر برای هموروئید و یبوست محسوب می‌شود.

تسکین علائم سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS)

در یک کارآزمایی بالینی در سال 2019، خواص خاکشیر در درمان سندرم روده تحریک‌پذیر با علائم یبوست غالب (IBS-C) بررسی شد. شرکت‌کنندگان به مدت 4 ماه روزانه 30 گرم خاکشیر را در آب خیس کردند، و نیم‌ساعت پیش از ناهار و شام مصرف کردند (مجموعا 60 گرم در روز).

طبق نتایج، علائم مرتبط با سندرم روده تحریک‌پذیر مانند اتساع، دفعات اجابت مزاج، درد و مدفوع سفت به میزان قابل توجهی بهتر شدند. یافته‌ها همچنین افزایش معنی‌داری را در کیفیت زندگی افراد مبتلا به IBS-C نشان داد.

رفع سوزش معده

آن‌طور که متخصص‌های طب سنتی می‌گویند، خاکشیر می‌تواند معده را تقویت کند و علائم سوزش معده (سوزش سر دل) و سوء هاضمه را تسکین دهد.

خواص خاکشیر برای کبد

متخصصان طب سنتی بارها درباره خواص خاکشیر برای کبد صحبت کرده‌اند. به گفته آنها، خاکشیر در درمان کبد چرب معجزه می‌کند. افرادی که با این هدف سراغ این گیاه می‌آیند، می‌توانند به شکل‌های زیر آن را مصرف کنند:

• ترکیب خاکشیر با ترنجبین
• ترکیب خاکشیر با بارهنگ یا خرفه
• جوشانده خاکشیر به صورت ناشتا (برای تهیه جوشانده، دو قاشق خاکشیر را با دو لیوان آب بجوشانید)

البته متخصصان طب سنتی یادآوری می‌کنند که مدت زمان پاکسازی کبد با خاکشیر به عوامل گوناگونی بستگی دارد، و نمی‌توان بازه دقیق آن را مشخص کرد.

تاکیدها روی خواص خاکشیر با آب گرم برای کبد چندان هم بی‌دلیل نیست. در سال 2018، اثرات عصاره الکلی دانه‌های خاکشیر روی آسیب کبدی در موش‌ها بررسی شد. این مطالعه نشان داد که مصرف عصاره از افزایش سطح آنزیم‌های کبدی (ALT، AST و ALP) و بیلی روبین جلوگیری می‌کند، و در برابر آسیب‌ها و سمیت کبدیِ موش‌ها اثر حفاظتی دارد.

بهبود عملکرد دستگاه تنفسی

طبق باور محققان، خاکشیر می‌تواند در مدیریت واکنش‌های آلرژیک و اختلالات التهابی ریه موثر باشد. یک مطالعه در سال 2018 روی یک موش نشان داد که دانه‌های خاکشیر دارای خواص ضد آسم هستند.

یک مطالعه در سال 2022 روی یک موش هم نشان داد که خواص خاکشیر (به صورت جوشانده) می‌تواند التهاب راه‌های هوایی را در بیماران مبتلا به آسم بهبود بخشد.

یک مطالعه دیگر در سال 2015 هم اثرات ضد سرفه و خلط‌آور روغن خاکشیر را ثابت کرد، که از تاثیر ضد آسم دانه‌ها و استفاده از آنها در کنترل بیماری‌های تنفسی را حمایت می‌کند.

بهبود عملکرد قلب و عروق

گفته می‌شود که خاکشیر تاثیر خوبی روی کاهش فشار خون و کلسترول مضر دارد؛ چون دارای ترکیباتی مانند فلاونوئیدها، کومارین‌ها و تانن‌هاست.

یک مطالعه در سال 2018 تاثیر عصاره آبیِ دانه‌های خاکشیر روی موش‌های صحرایی با نارسایی مزمن قلبی را بررسی کرد؛ و نشان داد این عصاره عملکرد قلب را بهبود می‌دهد، آسیب بافت قلب را کاهش می‌دهد و اثر حفاظتی دارد.

طبق مطالعات انجام‌شده، خواص زردچوبه هم شامل این مورد می‌شود. زردچوبه اما اینکار را با تنظیم سطح چربی و فشار خون، کاهش کلسترول بد (LDL) و افزایش کلسترول خوب (HDL) انجام می‌دهد.

اما روی هم رفته، توصیه می‌شود که پیش از استفاده از خواص خاکشیر برای کاهش فشار خون، حتما با پزشک مشورت کنید.

خواص خاکشیر برای پوست و مو

از دیدگاه طب سنتی، خاکشیر خواص متعددی برای پوست و مو دارد. این ماده آنتی‌اکسیدان و مقداری ویتامین ث دارد و می‌تواند به تسکین التهاب، درمان آکنه، درمان کهیر و اگزما، رفع خشکی پوست، بهبود لکه‌های پوستی و جلوگیری از پیری زودرس پوست کمک کند.

علاوه بر نرمی و لطافت پوست، از خاکشیر می‌توان برای رفع شوره سر هم استفاده کرد. بهترین راه برای استفاده از خواص خاکشیر برای پوست و مو، استفاده از محصولات آرایشیِ دست‌ساز حاوی خاکشیر و ماسک‌های خانگی است. برای مثال، ماسک پودر خاکشیر با آب یا روغن نارگیل برای درمان جوش‌ها عالی‌ست.

بهبود عملکرد دستگاه ادراری

گذشته از خواص خاکشیر برای معده و روده، این دانه‌ها به سلامت دستگاه ادراری (شامل کلیه‌ها، حالب، مثانه و مجرای ادرار) هم کمک می‌کنند:

• سمیت و التهاب کلیه: افزایش غلظت اوره، کراتینین و اسید اوریک سرم می‌تواند به مسمومیت کلیوی منجر شود. در سال 2021، اثر عصاره الکلی دانه‌های خاکشیر روی سمیت کلیوی موش‌ها بررسی شد. بر اساس نتایج، این عصاره سطح سرمی اوره، کراتینین و اسید اوریک خون را به شدتکاهش داد، و تاثیر مثبتی در پیشگیری از آسیب و التهاب کلیوی داشت.
• بیماران همودیالیزی: در سال 2022، محققان عصاره هیدروالکلی خاکشیر را به عنوان یک درمان مکمل برای بیماران تحت همودیالیز (HD) پیشنهاد کردند. طبق نتایج این مطالعه، خواص خاکشیر کمک کرد تا بیماران کاهش قابل توجهی را در احساس تشنگی، سطح تری‌گلیسیرید، کلسترول و بهبود وضعیت التهابی‌شان تجربه کنند.
• سنگ کلیه: در سال 2018، خواص عصاره آبیِ خاکشیر بر پیشگیری و درمان سنگ‌های اگزالات کلسیمی در کلیه موش‌های صحرایی بررسی شد. طبق نتایج، این عصاره می‌تواند آسیب بافتی را کاهش دهد و برای جلوگیری از تشکیل، خرد شدن و دفع سنگ کلیه استفاده شود. به باور محققان، این خواص به دلیل وجود ترکیباتی مانند موسیلاژ، اسیدهای چرب، فلاونوئیدها، خواص آنتی‌اکسیدانی و ضد التهابیِ این گیاه است.

تقویت باروری

طب سنتی معتقد است که اگر ضعف قوای جنسی (چه در خانم‌ها، چه در آقایان) به دلیل وجود سودا باشد، خاکشیر می‌توان در درمان آن مفید باشد. یک پژوهش علمی وجود دارد که این موضوع را به طور جزئی بررسی کرده است:

در سال 2014، تأثیر عصاره هیدروالکلی خاکشیر بر غلظت سرمی تستوسترون، بافت بیضه و پارامترهای اسپرم در موش‌های صحرایی دیابتی نر هم بررسی شد. نتایج این مطالعه نشان داد که خواص خاکشیر تاثیر مثبتی در بهبود اثر تخریبی دیابت بر بافت بیضه دارد.

دانه‌های خاکشیر سطح تستوسترون را هم افزایش می‌دهند که، باعث بیشتر شدن تعداد اسپرم‌ها می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد که خاکشیر می‌تواند باروری را (به ویژه در بیماران دیابتی) افزایش دهد.

تنظیم سطح گلوکز خون

در سال 2014، تأثیر عصاره هیدروالکلی خاکشیر روی سطح گلوکز خونِ موش‌های صحرایی دیابتی بررسی شد. طبق نتایج به دست آمده، این عصاره می‌تواند با کاهش سطح گلوکز خون، به پیشگیری از دیابت کمک کند.

تسکین التهاب

در طب سنتی از خواص خاکشیر برای درمان تب، التهاب و تسکین انواع دردها مانند سردرد و میگرن استفاده می‌شود. در مطالعه‌ای در سال 2022، خاصیت ضد درد اسانس دانه خاکشیر و ترکیب اصلی آن، اسید لینولنیک، در موش‌های صحرایی بررسی شد. نتایج این مطالعه تسکین التهاب توسط این دو ماده را تایید کرد.

این یافته‌ها ادعای طب سنتی درباره خواص خاکشیر برای کاهش التهاب‌ها را تایید می‌کند. برای بهره‌مندی از ویژگی‌های ضد التهابی، طب سنتی روی خواص سماق هم تاکید می‌کند.

ضد سرطان

آنتی‌اکسیدان‌ها می‌توانند به طور قابل توجهی بروز و پیشرفت سرطان را کاهش دهند. بر اساس یک مطالعه در سال 2020، دانه‌های خاکشیر حاوی پلی‌فنول‌ها هستند که به عنوان آنتی‌اکسیدان‌های گیاهی شناخته می‌شوند. مطالعات متعددی هم سمیت سلولی اسانس و عصاره خاکشیر را در برابر سلول‌های سرطانی نشان داده‌اند.

بهبود عملکرد غده تیروئید

بر اساس مطالعه‌ای روی موش‌ها، مصرف خوراکی عصاره دانه‌های خاکشیر، غلظت سرمی دو هورمون تیروئید یعنی تری یدوتیرونین (T3) و تیروکسین (T4) را کاهش داد و اثر ضد تیروئیدی داشت. بنابراین، مصرف این ماده می‌تواند برای بیماران مبتلا به پرکاری تیروئید هم مفید باشد.

از سمت دیگر، طب سنتی هم معتقد است این دانه‌ها، به دلیل داشتن اسیدهای چرب امگا ۳، می‌توانند به کاهش التهاب و بهبود سلامت تیروئید کمک کنند.

توجه! اگر کم‌کاری تیروئید دارید، حتما پیش از مصرف خاکشیر با پزشک مشورت کنید.

خواص خاکشیر برای زنان

طب سنتی تاکید خاصی روی خواص خاکشیر برای زنان (حتی در دوران بارداری) دارد، به ویژه در موارد زیر:

• حفظ سلامت دستگاه گوارش و کنترل مشکلات مربوط به آن در دوران بارداری
• القای زایمان و تسهیل آن از طری آماده کردن دهانه رحم (برای این منظور، خاکشیر باید در ماه آخر بارداری مصرف شود)
• بهبود و کاهش علائم قاعدگی مانند مشکلات گوارشی و سوزش معده

برخی منابع حتی بیان می‌کنند که طبع سرد این دانه‌ها برای خانم‌هایی که به فرزند دختر علاقه دارند، بسیار مناسب است. در هر صورت، چنانچه تمایل دارید از خواص خاکشیر برای زنان بهره‌مند شوید، حتما پیش از آن با متخصص مربوطه مشورت کنید.

خواص خاکشیر برای لاغری

برخی منابع با آب و تاب زیادی درباره خواص خاکشیر برای لاغری صحبت می‌کنند، طوری که گاهی از واقعیت دور می‌افتند. همان‌طور که با مطالعه موارد بالا متوجه شدید، خاکشیر به چند طریق می‌تواند به کاهش وزن کمک کند:

• کاهش التهاب بدن
• منظم نگه داشتن کارکرد سیستم گوارشی و روده بزرگ
• افزایش احساس سیری

اینها مهمترین خواص خاکشیر برای لاغری هستند؛ اما به هیچ عنوان نمی‌توان ادعا کرد که این ماده خاصیت چربی‌سوزی دارد، یا می‌تواند شکم و پهلوها را لاغر کند.

عوارض خاکشیر چیست؟

کنار تمام خواص شگفت‌انگیز خاکشیر، خوب است با عوارض آن هم آشنا باشید:

• پیش از هرچیز، مطمئن شوید که به دانه‌های این گیاه حساسیت ندارید. واکنش‌های آلرژیک معمولا عوارض مزمن یا حاد ندارند و به محض حذف عامل حساسیت از رژیم غذایی، عوارض ناشی از آن برطرف می‌شود.
• پیش از مصرف حتما دانه‌های ریز خاکشیر را با دقت بشویید تا تمام خاک و سنگریزه‌های آن پاک شود، و به مرور دچار سنگ کلیه نشوید.
• مصرف بیش از حد دانه‌های خاکشیر می‌تواند باعث اسهال شود.
• شایع‌ترین عارضه مصرف خاکشیر سردرد است. برای جلوگیری از این اتفاق می‌توانید آن را به همراه کتیرا میل کنید.
• با وجود صحبت منابع مختلف از خواص خاکشیر برای زنان، حتما درباره مصرف آن در دوران بارداری و شیردهی با مشورت کنید. همچنین، توجه داشته باشید که بیش از حد این دانه‌ها باعث ایجاد نفخ در دوران شیردهی برای مادر و نوزاد می‌شود.
• افرادی که از گاستریت (التهاب معده) و زخم معده رنج می‌برند باید مصرف خاکشیر را محدود کنند.
• متخصصان طب سنتی مصرف خاکشیر را برای افراد مبتلا به روماتیسم و آرتروز چندان توصیه نمی‌کنند. مگر اینکه آن را با کمی عسل و عرق نعنا ترکیب کنند تا طبع سرد و تر خاکشیر متعادل شود.
• طب سنتی همچنین معتقد است که مصرف بیش از حد خاکشیر در ماه‌های ابتدایی بارداری می‌تواند منجر به شل شدن دهانه رحم و سقط جنین شود.

تداخل‌های دارویی

اگر از هرگونه دارویی استفاده می‌کنید که توسط کبد تغییر می‌کند، حتما قبل از مصرف خاکشیر با پزشک صحبت کنید. دانه‌های خاکشیر می‌توانند با این داروها تداخل ایجاد کنند، سرعت تجزیه آنها توسط کبد را کاهش دهند، و اثرات و عوارض جانبی این داروها را تشدید کنند.

برخی از این داروها عبارت‌اند از: آمی تریپتیلین (Elavil)، ارلوتینیب، داساتینیب، جفیتینیب، وارفارین، تاموکسیفن، دیازپام، فنی توئین، متادون، بورتزومیب و داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAID) مانند سلکوکسیب، دیکلوفناک، ایبوپروفن و ناپروکسن.

سوالات متداول

خاکشیر با آب گرم برای چی خوبه؟

این ترکیب بیشتر برای رفع یبوست و تسکین علائم سندرم روده تحریک‌پذیر توصیه می‌شود، و بهتر است نیم ساعت پیش از نهار و شام مصرف شود.

خواص خاکشیر با آب سرد چیست؟

پیشگیری و درمان اسهال از شناخته‌شده‌ترین خواص خاکشیر با آب سرد است. برای طعم بهتر، می‌توانید کمی شکر را هم به این ترکیب اضافه کنید. خواص التهابیِ این ماده نیز با آب سرد حفظ می‌شوند.

خواص خاکشیر با آب گرم ناشتا چیست؟

مهمترین خواص خاکشیر با آب گرم ناشتا عبارت است از رفع گرفتگی صدا، پیشگیری از سرماخوردگی یا کمک به درمان آن، رفع سردرد، بهبود سوء هاضمه، عملکرد بهتر کبد و کاهش التهابات. البته خاکشیر ناشنا می‌تواند در افراد حساس و مبتلا به فشار خون، مشکلات خونریزی و … ایجاد عوارض کند. پس حتما پیش از آن با پزشک مشورت کنید.

بهترین زمان مصرف خاکشیر چه موقع است؟

به طور کلی، در هر زمان از شبانه‌روز می‌توانید خاکشیر استفاده کنید. با این حال، بسیاری از منابع توصیه می‌کنند آن را با معده خالی مصرف کنید.

خاکشیر را چطور مصرف کنیم؟

خاکشیر را می‌توانید به صورت خیسانده، شربت، جوشانده و ضماد (برای رفع ورم و التهاب) استفاده کنید. از بین این روش‌ها، خیلی‌ها معتقدند حالت جوشانده بهتر است؛ یعنی جوشاندن آن با آب و چندحبه قند که به آن قند داغ می‌گویند.

کلام پایانی

خاکشیر در طبیعت یک گونه تهاجمی محسوب می‌شود، اما فواید گوناگونی دارد. بیشتر افراد این ماده را به درمان طبیعیِ یبوست و رفع عطش می‌شناسند، اما خاکشیر فهرستی بسیاری طولانی‌تر از خواص فوق‌العاده دارد.

امیدواریم با مطالعه این مطلب با خواص این دانه‌ها و البته احتیاط‌های مربوط به مصرف‍شان بهتر آشنا شده باشید. طب سنتی و مدرن در موارد گوناگونی روی خواص این ماده با هم توافق دارند، اما اگر شرایط ویژه‌ای دارید، حتما مطمئن شوید که پیش از مصرف خاکشیر با یک متخصص مشورت می‌کنید.

مهمترین منابع این مطلب: newshadrinks، digikala، ghafaridiet