افت فشار خون؛ از علت تا درمان

افت فشار خون که به آن هیپوتانسیون یا هایپوتنشن هم می‌گویند، به شرایطی اطلاق می‌شود که در آن فشار خون از سطح نرمال پایین‌تر می‌آید. دلایل افت فشار خون بسیار متنوع است و می‌تواند شامل کم‌آبی بدن، مصرف دارو یا ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای باشد.

این وضعیت علائم مختلفی ایجاد می‌کند و در بعضی موارد باعث مختل شدن زندگی روزمره می‌شود. از این‌رو تشخیص صحیح و درمان به موقع آن اهمیت زیادی دارد. در این مقاله علائم، دلایل و راه‌های درمان افت فشار خون را بررسی می‌کنیم.

افت فشار خون چیست؟

فشار خون با 2 عدد و برحسب میلی‌متر جیوه (mm Hg) سنجیده می‌شود:

• عدد بزرگ‌تر یا فشار سیستولیک: فشار وارد شده به دیواره شریان‌ها را هنگام انقباض قلب و رساندن خون به اندام‌های بدن نشان می‌دهد.
• عدد کوچک‌تر یا فشار دیاستولیک: به فشار وارد شده به دیواره شریان‌ها در زمان استراحت قلب اشاره دارد.

به نقل از «mayoclinic»، افت فشار خون زمانی رخ می‌دهد که نیروی وارد شده به شریان‌ها به طور غیرطبیعی کاهش یابد و به کمتر از 90/60 میلی‌متر جیوه برسد. البته آنچه که برای یک نفر فشار خون پایین محسوب می‌شود، می‌تواند برای دیگری طبیعی باشد.

افت فشار خون ممکن است هیچ علامتی نداشته باشد، اما در بعضی موارد با سرگیجه و غش همراه است. گاهی‌اوقات هم به عوارض تهدیدکننده حیات منجر می‌شود.

انواع هیپوتانسیون

برای اینکه دلایل افت فشار خون را بهتر درک کنید، باید انواع آن را بشناسید. این عارضه به طور کلی به چهار دسته زیر تقسیم می‌شود:

1. افت فشار خون وضعیتی

هیپوتانسیون وضعیتی یا ارتواستاتیک زمانی اتفاق می‌افتد که پس از نشستن یا دراز کشیدن به طور ناگهانی از جای خود بلند شوید.

از شایع‌ترین دلایل بروز این مشکل می‌توان به کم‌آبی بدن، استراحت طولانی‌مدت در بستر، بارداری، ابتلا به بعضی از بیماری‌ها و مصرف دارو اشاره کرد. ذکر این نکته ضروری است که این عارضه در افراد مسن شایع‌تر است.

2. افت فشار خون پس از صرف غذا

این نوع هیپوتانسیون معمولا یک تا 2 ساعت بعد از غذا خوردن رخ می‌دهد و بیشتر در سالمندان به‌ویژه افراد مبتلا به پرفشاری خون دیده می‌شود.

همچنین احتمال بروز آن در سالمندان مبتلا به بیماری پارکینسون یا سایر بیماری‌هایی که بر سیستم عصبی خودمختار تاثیر می‌گذارند، بیشتر است. سیستم عصبی خودمختار عملکردهای غیرارادی بدن مثل تنفس و ضربان قلب را کنترل می‌کند.

3. افت فشار خون با واسطه‌های عصبی

 این نوع هیپوتانسیون بعد از ایستادن طولانی‌مدت رخ می‌دهد، معمولا افراد جوان و کودکان را درگیر می‌کند و ممکن است از مختل شدن ارتباط بین قلب و مغز ناشی شود.

4. آتروفی سیستم چندگانه همراه با افت فشار خون وضعیتی

این بیماری نادر که در گذشته به آن سندرم شای-دراگر (Shy-Drager) می‌گفتند، بر سیستم عصبی خودمختار تاثیر می‌گذارد و باعث می‌شود بدن توانایی خود را برای کنترل فشار خون از دست بدهد.

علائم افت فشار خون

علائم هیپوتانسیون شامل موارد زیر است:

• تاری یا کاهش دید
• احساس سرگیجه یا سبکی سر
• غش کردن
• خستگی
• مشکل در تمرکز
• ناراحتی معده

افت ناگهانی فشار خون می‌تواند خطرناک باشد. اگر فشار خون فقط 20 میلی‌متر جیوه تغییر کند، باعث سرگیجه و غش می‌شود.

افت شدید فشار خون هم تهدیدکننده حیات است. این مشکل معمولا به دلیل خونریزی شدید، عفونت شدید یا واکنش آلرژیک رخ می‌دهد و ممکن است به وضعیتی به نام «شوک» منجر می‌شود. شوک با علائم زیر همراه است:

• گیجی به‌ویژه در سالمندان
• پوست سرد و مرطوب
• رنگ‌پریدگی
• تنفس سریع و کم‌عمق
• نبض ضعیف و تند

دلایل افت فشار خون

فشار خون در طول شبانه‌روز تغییر می‌کند و تحت تاثیر عوامل زیر قرار می‌گیرد:

• وضعیت بدن (ایستادن، نشستن یا خوابیدن)
• نحوه تنفس
• غذاها و نوشیدنی‌های مصرف ‌شده
• میزان استرس

فشار خون معمولا در شب به پایین‌ترین میزان خود می‌رسد و هنگام بیدار شدن از خواب به‌ طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد. بعضی از بیماری‌ها و داروها هم می‌توانند سطح آن را تغییر دهند.

1. بیماری‌های مرتبط با افت فشار خون

بیماری‌ها و شرایط پزشکی زیر از مهم‌ترین دلایل افت فشار خون هستند:

• بارداری: بروز تغییرات فیزیولوژیکی در دوران بارداری باعث گشاد شدن سریع عروق خونی می‌شود. این تغییرات می‌توانند به کاهش فشار خون به‌خصوص در 24 هفته اول بارداری منجر شوند. معمولا فشار خون پس از زایمان به سطح پیش از بارداری برمی‌گردد.
• بیماری‌های قلبی: حمله قلبی، نارسایی قلبی، بیماری‌ دریچه‌‌های قلب و برادی‌کاردی (کاهش ضربان قلب) همگی می‌توانند باعث هیپوتانسیون شوند.
• بیماری‌های هورمونی: بیماری‌هایی مانند بیماری آدیسون که غدد تولیدکننده هورمون‌های حیاتی را تحت تاثیر قرار می‌دهند، باعث افت فشار خون می‌شوند. قند خون پایین (هیپوگلیسمی) و دیابت هم ممکن است در بروز این مشکل نقش داشته باشند.
• کم‌آبی بدن: زمانی که بدن آب کافی نداشته باشد، حجم خون کاهش می‌یابد و فشار خون پایین می‌آید. تب، استفراغ، اسهال شدید، مصرف بیش‌ازحد داروهای دیورتیک و ورزش سنگین باعث کم‌آبی بدن می‌شود.
• از دست دادن خون: خونریزی شدید به کاهش حجم خون در بدن منجر می‌شود و افت شدید فشار خون را به‌ دنبال دارد. این مشکل می‌تواند از آسیب‌دیدگی یا خونریزی داخلی ناشی شود.
• عفونت شدید: اگر عفونت وارد جریان خون شود، فشار خون را به شدت کاهش می‌دهد که به این وضعیت شوک سپتیک یا سپتی‌سمی می‌گویند. در سپتی‌سمی، میکروب‌ها وارد خون شده و در بدن پخش می‌شوند.
• واکنش آلرژیک شدید: از مهم‌ترین علائم واکنش آلرژیک شدید یا آنافیلاکسی می‌توان به افت ناگهانی و شدید فشار خون اشاره کرد.
• کمبود مواد مغذی در رژیم غذایی: در بعضی موارد، هیپوتانسیون از علائم کمبود ویتامین b12، فولات (ویتامین b9) و آهن است. کمبود این مواد مغذی به دلیل کاهش تولید گلبول‌های قرمز و بروز کم‌خونی باعث افت فشار خون می‌شود.

2. داروهایی که می‌توانند باعث افت فشار خون شوند

مصرف بعضی از داروها را هم می‌توان در فهرست دلایل افت فشار خون قرار داد. این داروها شامل موارد زیر هستند:

• تمام داروهای کاهش‌دهنده فشار خون مثل دیورتیک‌ها (فوروزماید و هیدروکلروتیازید)، آلفا بلاکرها (پرازوسین) و بتا بلاکرها (آتنولول و پروپرانولول)
• داروهای بیماری پارکینسون مانند پرامی‌پکسول و لوودوپا
• بعضی از داروهای ضدافسردگی از جمله داروهای ضدافسردگی‌های سه‌حلقه‌ای مانند دوکسپین و ایمی‌پرامین
• داروهای اختلال نعوظ مانند سیلدنافیل و تادالافیل (به‌ویژه زمانی که همراه با داروی قلبی نیتروگلیسیرین مصرف شوند)

اگر علائم افت فشار خون بعد از شروع مصرف یک داروی جدید ظاهر شده است، این موضوع را با پزشک خود در میان بگذارید.

راه‌های درمان افت فشار خون

درمان به دلایل افت فشار خون و علائم آن بستگی دارد. هیپوتانسیون بدون علامت یا با علائم خفیف به ‌ندرت تحت درمان قرار می‌گیرد. اما در سایر موارد، پزشک با توجه به علت اصلی افت فشار خون، روش درمانی مناسب را انتخاب می‌کند.

به عنوان مثال، اگر افت فشار خون از مصرف یک داروی خاص ناشی شود، پزشک ممکن است نوع یا دوز دارو را تغییر دهد یا توصیه کند مصرف آن را متوقف کنید. با این حال، هرگز نباید این کار را بدون مشورت با پزشک انجام دهید.

اگر علت هیپوتانسیون مشخص نباشد یا درمان خاصی برای آن وجود نداشته باشد، تمرکز بر افزایش فشار خون و کنترل علائم خواهد بود. بسته به سن، وضعیت کلی سلامتی و نوع هیپوتانسیون، روش‌های مختلفی برای دستیابی به این هدف وجود دارد که عبارتند از:

1. پوشیدن جوراب‌های فشاری

این جوراب‌ها که به آن‌ها جوراب‌های واریس هم گفته می‌شود، معمولا برای کاهش درد و تورم وریدها استفاده می‌شوند و جریان خون را از پاها به سمت قلب بهبود می‌بخشند.

2. دارودرمانی

داروهای مختلفی برای درمان افت فشار خون ناشی از ایستادن (هیپوتانسیون ارتواستاتیک) وجود دارد که از مهم‌‎ترین آن‌ها می‌توان به داروی فلودروکورتیزون اشاره کرد. این دارو باعث افزایش حجم خون می‌شود.

اگر به هیپوتانسیون ارتواستاتیک طولانی‌مدت مبتلا باشید، ممکن است پزشک داروی میدودرین را برایتان تجویز کند. این دارو توانایی گشاد شدن عروق خونی را کاهش می‌دهد و در نتیجه باعث بالا رفتن فشار خون می‌شود.

3. تغییر سبک زندگی و درمان‌های خانگی

بسته به علت زمینه‌ای افت فشار خون ممکن است راهکارهای زیر به کنترل علائم شما یا پیشگیری از بروز آن‌ها کمک کنند:

• دوری از الکل و افزایش مصرف آب: الکل باعث کم‌آبی بدن می‌شود و تا 12 ساعت پس از مصرف سطح فشار خون را کاهش می‌دهد. در مقابل، آب باعث افزایش حجم خون می‌شود و جلوی کم‌آبی بدن را می‌گیرد.
• مصرف غذاهای سرشار از ویتامین B12: با گنجاندن غذاهای غنی از ویتامین B12‌ مثل گوشت و تخم‌مرغ در رژیم خود می‌توانید از کم‌خونی و مشکلات ناشی از آن جلوگیری کنید.
• مصرف غذاهای حاوی فولات: غذاهای غنی از فولات مثل مارچوبه، لوبیا، عدس، مرکبات، سبزیجات برگ‌دار و تخم‌مرغ از بروز کم‌خونی و افت فشار خون پیشگیری می‌کنند.
• خوردن وعده‌های غذایی کوچک و کم‌کربوهیدرات: برای جلوگیری از افت شدید فشار خون بعد از صرف غذا باید تعداد وعده‌های غذایی خود را در طول روز افزایش دهید و از غذاهای پرکربوهیدرات مانند سیب‌زمینی، برنج، پاستا و نان در حد اعتدال استفاده کنید.
• توجه به وضعیت بدن: برای پیشگیری از هیپوتانسیون ارتواستاتیک لازم است به آرامی از حالت خوابیده یا نشسته به حالت ایستاده تغییر وضعیت بدهید.
• ورزش منظم: توصیه می‌شود در طول هفته حداقل 150 دقیقه ورزش هوازی و حداقل 2 بار تمرین قدرتی انجام دهید. البته بهتر است از ورزش کردن در محیط گرم و مرطوب بپرهیزید.
• قرار دادن پاها روی یکدیگر: روی هم انداختن پاها هنگام نشستن ممکن است برای بیماران مبتلا به پرفشاری خون مشکل‌ساز ‌شود، اما در افراد مبتلا به هیپوتانسیون به بالا رفتن فشار خون کمک می‌کند.
• اجتناب از حمام کردن با آب داغ: حمام کردن یا دوش گرفتن با آب داغ یا حضور در محیط‌های گرم ممکن است علائم افت فشار خون وضعیتی را در بعضی از افراد تشدید کند.
• درمان کم‌خونی: اگر به کم‌خونی مشکوک هستید، برای انجام آزمایش و دریافت برنامه درمانی مناسب به پزشک مراجعه کنید.

مصرف نمک راهکار دیگری است که برای درمان افت فشار خون پیشنهاد می‌شود. وقتی از بهترین رژیم برای فشار خون بالا صحبت به میان می‌آید، اغلب توصیه می‌شود مصرف نمک را کاهش دهید. اما در صورت ابتلا به هیپوتانسیون ممکن است لازم باشد عکس این توصیه عمل کنید.

از آنجا که مصرف بیش‌ازحد نمک به‌خصوص در افراد مسن می‌تواند باعث نارسایی قلبی شود، قبل از امتحان کردن این راهکار با پزشک یا متخصص تغذیه مشورت کنید.

افت فشار خون مشکلی است که ممکن است هیچ علامتی نداشته باشد. با این حال، در بعضی از افراد می‌تواند به علائم ناخوشایند منجر شود یا حتی فعالیت‌های روزمره را مختل کند.

اگر فکر می‌کنید فشار خون‌تان پایین‌تر از حد طبیعی است، با پزشک مشورت کنید. تشخیص به موقع دلایل افت فشار خون و درمان آن‌ها از کاهش تمرکز، سرگیجه، زمین خوردن و سایر مشکلات جلوگیری می‌کند.