سوء‌تغذیه چیست؟ تعریف علمی، علائم هشدار و راه‌های پیشگیری

سوء تغذیه (Malnutrition) به شرایطی اشاره دارد که فرد یا مواد مغذی کافی دریافت نمی‌کند، یا بیش از حد غذا می‌خورد، یا تعادل مواد مغذی در بدن به هم می‌خورد.

کمبود مواد مغذی افراد، به ویژه کودکان، را در برابر بیماری‌های عفونی آسیب‌پذیر می‌کند، در حالی که پرخوری خطر چاقی و بیماری‌هایی مانند دیابت نوع 2، بیماری‌های قلبی و سرطان را افزایش می‌دهد.

در این مقاله سیرتاپیاز نکات مربوط به سوء تغذیه، علائم و روش‌های تشخیص و درمان این بیماری را به طور کامل گفته‌ایم.

 

تعریف سوء تغذیه

بدن ما برای حفظ بافت‌ها و عملکردهایش به مقادیر معینی از مواد مغذی مختلف نیاز دارد. سوء تغذیه زمانی اتفاق می‎‌افتد که مواد مغذی دریافتی یا بیش از نیاز بدن هستند یا خیلی از کم‌تر از آن.

کمبود حتی یک ویتامین یا ماده معدنی مهم می‌تواند عواقب جدی برای سلامتی داشته باشد. از سوی دیگر، دریافت بیش از حد مواد مغذی هم ممکن است باعث مسمومیت شود و احتمال ابتلا به بعضی از بیماری‌های مرتبط را افزایش دهد.

این کمبودها می‌تواند نتیجه‌ی برخی بیماری‌ها و یا قطحی و جنگ باشد. در این موقعیت‌ها به دلیل پایین بودن کیفیت و ارزش‌ غذایی، این مشکل به وجود خواهد آمد.

 

انواع

سوءتغذیه می‌تواند به معنی تغذیه بیش از حد و یا کمبود تغذیه باشد. عدم تعادل درشت مغذی‌ها (پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها و چربی‌ها) و ریزمغذی‌ها (ویتامین‌ها و مواد معدنی) هم به این عنوان در نظر گرفته می‌شوند.

1. تغذیه بیش از حد (Overnutrition)

تغذیه بیش از حد زمانی اتفاق می‌افتد که شما بیش از نیاز روزانه خود یک یا چند ماده مغذی مختلف را دریافت کنید.

در حالی که بسیاری از مردم فکر می‌کنند سوء تغذیه به معنی کمبود مواد مغذی است، مصرف بیش از حد آن‌ها هم به عنوان سوء تغذیه در نظر گرفته می‌شود، چون برای سلامتی پیامدهای منفی دارد.

تغذیه بیش از حد به 2 دسته کلی تقسیم می‌شود:

دریافت بیش از حد انرژی

دریافت بیش از حد انرژی (یا کالری) به مرور باعث بالا رفتن وزن می‌شود، مگر اینکه فعالیت بدنی خود را افزایش دهید. مهم نیست که این کالری اضافی از کدام‌یک از درشت مغذی‌ها تامین شود، چون در هر صورت بدن هر آنچه را که نیاز ندارد می‌گیرد و به شکل چربی ذخیره می‌کند.

دریافت بیش از حد انرژی در کشورهای توسعه یافته رایج است. اگر فردی که انرژی بیش از حد دریافت می‌کند اغلب از غذاهای پرکالری و فاقد مواد مغذی استفاده کند، ممکن است به طور همزمان به کمبود ریزمغذی‌ها هم مبتلا شود.

تغذیه بیش از حد به چاقی منجر می‌شود که از عوامل خطر بیماری‌های قلبی-عروقی، انواع خاصی از سرطان و دیابت نوع 2 است. مشکل چاقی را می‌توان با پیروی از رژیم غذایی سالم، ورزش منظم و در صورت لزوم مصرف قرص چاقی برطرف کرد.

دریافت بیش از حد ریزمغذی‌ها

دریافت بیش از حد ریزمغذی‌ها زمانی اتفاق می‌افتد که مقدار زیادی ویتامین یا ماده معدنی مصرف کنید. این مشکل معمولا به دلیل خوردن غذا رخ نمی‌دهد و اغلب از زیاده‌روی در مصرف مکمل‌های غذایی ناشی می‌شود.

دریافت بیش از حد ریزمغذی‌ها می‌تواند باعث مسمومیت شود که در بعضی از موارد بسیار خطرناک است. بهترین کار این است که از مصرف مکمل‌های غذایی با دوز بالا خودداری کنید، مگر اینکه توسط پزشک یا متخصص تغذیه تجویز شود.

 

2. کمبود تغذیه (Undernutrition)

کمبود تغذیه یا کم‌غذایی زمانی اتفاق می‌افتد که شما کالری یا مواد مغذی کافی دریافت نمی‌کنید. برای کمبود تغذیه هم با 2 موقعیت روبرو می‌شویم:

دریافت ناکافی انرژی

دریافت ناکافی انرژی یا سوء تغذیه پروتئین-انرژی (PEM) مشکلی است که اکثر مردم آن را با کلمه «سوء تغذیه» مرتبط می‌دانند. این مشکل در کشورهای توسعه نیافته بیشتر دیده می‌شود.

دریافت ناکافی ریزمغذی‌ها

دریافت ناکافی ریزمغذی‌ها یعنی بدن به اندازه کافی ویتامین‌ها و مواد معدنی مورد نیازش را نمی‌گیرد، حتی اگر غذا به اندازه کافی مصرف شود. این مشکل معمولاً به دلیل رژیم غذایی نامتعادل رخ می‌دهد.

بسیاری از افراد، به‌ویژه کودکان و زنان در سن باروری، با کمبود آهن و کلسیم روبرو هستند. آمارها نشان می‌دهد 25 درصد مردم جهان از کمبود آهن رنج می‌برند. در برخی موارد، بیماری‌های مزمنی مثل کرون یا سلیاک هم می‌توانند علت این کمبودها باشند.

علائم در بزرگسالان و کودکان

علائم سوء تغذیه می‌تواند از خفیف تا بسیار شدید متغیر باشد. این علائم ممکن است به صورت تدریجی ظاهر و با گذشت زمان بدتر شوند، به خصوص اگر به یک مشکل مزمن مانند نارسایی قلبی یا اعتیاد به الکل مربوط باشد.

علائم کمبود مواد مغذی و کالری

علائم و نشانه‌ها به نوع و علت زمینه‌ای بروز آن بستگی دارند. از علائم کمبود تغذیه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کاهش وزن
• کاهش اشتها
• خستگی
• ضعف
• کاهش تمرکز
• عدم تحمل سرما
• تاخیر در التیام زخم‌ها، بثورات پوستی و خشکی پوست
• اختلالات خلقی
• کبود شدن بدن
• کم‌پشت شدن موها

•  

علائم دریافت بیش از حد مواد مغذی و انرژی

دریافت بیش از حد کالری ممکن است به افزایش وزن، دیابت، فشار خون بالا، کلسترول بالا، التهاب و سایر علائم منجر شود. همچنین علائم دریافت بیش از حد ویتامین‌ها و مواد معدنی می‌تواند بسته به نوع ماده مغذی متفاوت باشد، اما معمولا شامل موارد زیر است:

• ادرار کدر
• تکرر ادرار و افزایش حجم ادرار
• ضربان قلب نامنظم
• تحریک چشم‌ها یا حساسیت آن‌ها به نور
• خشکی و ترک‌خوردگی لب‌ها

علائم و بیماری‌ها در کودکان

در سنین کودکی روی رشد و تکامل آن‌ها تاثیر می‌گذارد و به مشکلات جدی و غیرقابل جبران منجر می‌شود.

کودکان مبتلا به سوء تغذیه ممکن است از کوتاه‌قدی رنج ببرند یا علائمی مثل نازک بودن موها، جوش‌های پوستی، تغییر رنگ پوست، ضعیف شدن استخوان‌ها، مشکلات یادگیری، مشکلات شخصیتی و مشکلات خلقی را تجربه کنند.

برخی از این کودکان، مستعد ابتلا به بیماری‌های نارسایی قلبی، آسم، آلرژی، بیماری تنفسی، بیماری گوارشی، دیابت و نارسایی کلیه هستند.

کودکان مبتلا به PEM (دریافت ناکافی انرژی یا سوء تغذیه پروتئین-انرژی) اغلب از کمبود وزن رنج می‌برند و در یادگیری مشکل دارند. اگر این معضل در دوران بارداری مادر اتفاق بیفتد، ممکن است نوزاد با وزن کم متولد شود.

PEM به صورت ماراسموس یا کوارشیورکور اتفاق می‌افتد:

• ماراسموس: ماراسموس شکل شدید سوء تغذیه است که به دلیل دریافت ناکافی انرژی رخ می‌دهد و به تاخیر رشد، ناباروری و حتی مرگ منجر می‌شود. در این شرایط بدن برای زنده ماندن، بافت‌های خود را تجزیه می‌کند و به همین دلیل از نظر ظاهری لاغر می‌شود.
• کواشیورکور (کمبود پروتئین): حتی اگر مقداری کربوهیدرات یا چربی در رژیم غذایی شما وجود داشته باشد، کمبود پروتئین می‌تواند باعث PEM شود. به این حالت کواشیورکور می‌گویند. افراد مبتلا به کواشیورکور دست‌ها و پاهای لاغر و شکم متورم دارند.

 

 

دلایل ابتلا در کودکان و بزرگسالان

بیشتر مردم وقتی به سوء تغذیه فکر می‌کنند بلافاصله ذهن‌شان به سمت کمبود دریافت غذا می‌رود. اما دریافت ناکافی غذا فقط یکی از دلایل بروز این مشکل است. در ادامه به سایر دلایل اشاره می‌کنیم.

1. رژیم غذایی نامتعادل و نامناسب

عوامل متعددی می‌توانند مانع دریافت کافی مواد مغذی شوند، از جمله:

• منابع مالی محدود
• دسترسی محدود به مواد غذایی مغذی
• مشکلات جسمی که آشپزی یا خرید غذا را دشوار می‌کنند

علاوه بر این، مشکلات سلامتی می‌توانند رژیم غذایی را تحت تاثیر قرار دهند. برای مثال، اگر به یبوست مزمن، اضطراب و هیپراوسمی (افزایش حس بویایی که در در دوران بارداری شایع است) مبتلا باشید یا داروهای شیمی‌درمانی دریافت کنید، ممکن است دچار حالت تهوع شدیدی شوید که تمایل به غذا خوردن را کاهش می‌دهد.

سایر بیماری‌ها که به دلیل مشکلات عصبی-عضلانی ایجاد می‌شوند و روی جویدن و بلع اثر می‌گذارند، می‌توانند در غذا خوردن اختلال ایجاد کنند. از این بیماری‌ها می‌توان به سکته مغزی و اسکلروز جانبی آمیوتروفیک (ALS) اشاره کرد.

اختلالات خوردن مانند بی‌اشتهایی عصبی یا پرخوری عصبی هم می‌توانند به دریافت ناکافی کالری منجر شوند و احتمال ابتلا به سوء تغذیه را افزایش دهند.

2. سوء جذب

بعضی از بیماری‌های گوارشی روی جذب مواد مغذی تاثیر می‌گذارند. بنابراین حتی اگر به اندازه کافی غذای سالم بخورید، ممکن است بدن شما نتواند از آن به درستی استفاده کند. این بیماری‌ها عبارتند از:

• اسهال عفونی حاد یا مزمن
• بیماری التهابی روده (IBD)
• سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS)
• بیماری سلیاک
• نارسایی کبد

اگر به دلیل بیماری یا برای درمان چاقی بخشی از روده یا معده خود را برداشته باشید، ممکن است از غذاهایی که می‌خورید مواد مغذی کمتری جذب کنید.

3. افزایش نیازهای تغذیه‌ای در دوران‌های خاص

بیشتر بیماری‌ها از جمله سرطان، انرژی بدن شما را مصرف می‌کنند و با انجام این کار باعث کاهش مواد مغذی می‌شوند.

علاوه بر این، در بعضی از زمان‌ها از جمله بارداری، بدن به کالری و مواد مغذی بیشتری نیاز دارد. ذکر این نکته ضروری است که کمبود مواد مغذی می‌تواند برای مادر و جنین عواقب جدی به همراه داشته باشد. (کالری مورد نیاز در زمان بارداری)

جراحی، تروما یا عفونت جدی می‌تواند باعث شود بدن برای بهبودی کالری زیادی مصرف کند، که ممکن است به کاهش وزن قابل‌توجهی منجر شود. پس از چنین رویدادهایی، احساس گرسنگی بیشتری خواهید داشت و پزشک ممکن است توصیه کند برای بهبود سریع‌تر، از رژیم غذایی خاصی پیروی کنید، مثلاً مصرف غذاهای پرپروتئین برای التیام زخم‌ها.

در بیماری‌های کوتاه‌مدت، معمولاً پس از بهبودی با مصرف غذای کافی می‌توانید از سوءتغذیه جلوگیری کنید. اما بیماری‌های مزمن مانند نارسایی قلبی، دیابت یا سرطان می‌توانند به دلیل نیاز بالای بدن به کالری، منجر به سوءتغذیه طولانی‌مدت شوند.

 

راه‌های تشخیص

1. معاینه بدنی

وزن بدن: کاهش وزن نسبت به قبل و بررسی شاخص BMI.
علائم ظاهری: استخوانی شدن چهره، عضلات تحلیل‌رفته، پوست لک‌دار، چشم‌های گود رفته.
علائم داخلی: ضربان قلب پایین یا بالا، فشار خون غیرطبیعی، شکم بادکرده (نشانه کمبود پروتئین).

2. آزمایش‌های تشخیصی و آزمایشگاهی

CBC (شمارش کامل خون): تشخیص کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین B12 یا آهن، بررسی سرطان‌های خونی.
آزمایش خون تخصصی: بررسی عملکرد کبد، کلیه و سطح الکترولیت‌ها، اندازه‌گیری سطح سرب.
آزمایش ادرار: تشخیص کم‌آبی بدن، بیماری کلیوی یا دیابت.
آزمایش مدفوع: بررسی مشکلات جذب مواد مغذی (مدفوع چرب یا خونی).
تست‌های قلبی (نوار قلب و اکو): تشخیص نارسایی قلبی که ممکن است علت سوء تغذیه باشد.
سنجش اکسیژن خون: با پالس اکسیمتر یا ABG برای تشخیص مشکلات تنفسی و اکسیژن‌رسانی.

3. تصویربرداری پزشکی

عکس قفسه سینه یا سی‌تی‌اسکن: بررسی بیماری یا سرطان ریه.
تصویربرداری شکم: بررسی توده، سرطان یا بیماری در دستگاه گوارش.
تصویر استخوان‌ها: شناسایی پوکی استخوان یا اختلال رشد در کودکان.

 

درمان سوء تغذیه

پیروی از یک رژیم غذایی سالم می‌تواند به درمان سوء تغذیه کمک کند. اما این کار ممکن است برای بعضی از افراد، برای مثال کسانی که به مشکلات بلع مبتلا هستند، غیرممکن باشد.

استفاده از مکمل‌های غذایی به بهبود اشتها، افزایش وزن و دریافت مواد مغذی ضروری کمک می‌کند، چون این محصولات بسته به ترکیبات خود حاوی مقدار زیادی کالری، پروتئین، ویتامین یا ماده معدنی هستند.

1. درمان سو تغذیه با رژیم غذایی

در بسیاری از موارد، پزشک تغییر در رژیم غذایی از جمله افزایش دریافت کالری، پروتئین یا بعضی از ویتامین‌ها و مواد معدنی را توصیه می‌کند.

گاهی‌اوقات کاهش مصرف بعضی از غذاها یا اجتناب از خوردن آن‌ها بخشی از برنامه درمانی شما است. به عنوان مثال، کاهش مصرف غذاهای ناسالم یا حذف غذاهایی که باعث اسهال می‌شوند می‌تواند کمک‌کننده باشد.

در بعضی موارد، پزشک به شما توصیه می‌کند که برای دریافت یک برنامه غذایی مناسب به متخصص تغذیه مراجعه کنید.

در صورت ابتلا به مشکلات بلع، این برنامه می‌تواند شامل غذاهایی باشد که جویدن و قورت آن‌ها برای شما بی‌خطر است. در سایر موارد ممکن است متخصص تغذیه غذاهای مشکل‌ساز برای دستگاه گوارش شما را از برنامه غذایی‌تان حذف کند.

2. درمان‌های تزریقی

اگر به سوء جذب مبتلا هستید یا نمی‌توانید غذا را از طریق دهان دریافت کنید، باید از فرم تزریقی مواد مغذی مختلف از جمله ویتامین B12 و ویتامین D استفاده کنید.

همچنین در صورت ابتلا به بیماری شدید، مایعات داخل وریدی که حاوی مواد معدنی ضروری و الکترولیت هستند برای درمان سوء تغذیه مستقیما به بدن شما تزریق می‌شوند.

3. دارو درمانی

اگر باردار هستید، شیمی‌درمانی می‌شوید یا مشکل دیگری دارید که باعث می‌شود تمایل به مصرف غذا نداشته باشید، می‌توانید تحت نظر پزشک از دارو برای افزایش اشتها یا کاهش حالت تهوع استفاه کنید.

داروهایی مانند مژسترول استات، متوکلوپرامید و درونابینول می‌توانند این مشکلات را بهبود بخشند و به شما کمک کنند که رژیم غذایی متعادلی داشته باشید. با این حال، بعضی از دارو ممکن است عوارض جانبی داشته باشند یا برای زنان باردار بی‌خطر نباشند.

4. تغذیه با لوله

گاهی‌اوقات یک لوله تغذیه در بینی، معده یا روده شما قرار داده می‌شود تا مواد مغذی را برای جذب به طور مستقیم به دستگاه گوارش‌ برساند.

لوله‌ای که از بینی وارد معده می‌شود انعطاف‌پذیر است و معمولا به طور موقت برای رساندن غذا، مایعات و دارو به بدن استفاده می‌شود. اگر برای مدت طولانی به تغذیه با لوله نیاز داشته باشید، لوله تغذیه باید با جراحی در معده یا ژژنوم (بخش میانی روده کوچک) قرار بگیرد.

5. درمان علت زمینه‌ای سوء تغذیه

علاوه بر تغذیه مناسب، باید به علت سوء تغذیه هم توجه شود. اگر عفونت، اضطراب، مشکلات گوارشی، بیماری کبدی، سرطان یا هر بیماری دیگری در بروز این مشکل نقش دارد، لازم است برای درمان آن اقدام شود.

---

تغذیه مناسب و متعادل برای حفظ سلامتی حیاتی است. بسیاری از علائم سوء تغذیه را می‌توان با یک رژیم غذایی سالم و متعادل برطرف کرد. اگر شما یا یکی از عزیزان‌تان علائم این مشکل را تجربه کردید، مهم است که در اسرع وقت به دنبال کمک پزشکی باشید.

منابع: verywellfit, verywellhealth