رادیکال آزاد چه تاثیری روی سلامتی دارد؟

رادیکال‌ آزاد مولکول یا اتم‌ واکنش‌پذیری است که به طور طبیعی در بدن و همچنین در محیط اطراف ما وجود دارد. اما افزایش بیش از حد آن می‌تواند به سلول‌ها آسیب برساند و در درازمدت مشکلاتی مثل پیری زودرس و بیماری‌های مزمن را به همراه داشته باشد.

برای اینکه با رادیکال‌های آزاد، تاثیر این مولکول‌ها بر سلامتی و نحوه مقابله با اثرات مخرب آن‌ها آشنا شوید، توصیه می‌کنیم ادامه مطلب را از دست ندهید.

رادیکال آزاد در بدن چیست؟

درک ماهیت رادیکال‌های آزاد و تاثیر آن‌ها روی بدن به کمی آشنایی با دانش شیمی نیاز دارد.

اتم‌ها توسط الکترون‌هایی احاطه شده‌اند که در لایه‌هایی به نام پوسته‌ به دور اتم می‌چرخند. هر پوسته باید توسط تعداد معینی الکترون‌ پر شود. بعد از پر شدن یک پوسته، الکترون‌ها شروع به پر کردن پوسته بعدی می‌کنند.

اگر پوسته خارجی اتم پر نباشد، آن اتم ممکن است برای تکمیل پوسته خود با سایر اتم‌ها پیوند برقرار کند. به این نوع اتم‌ها «رادیکال آزاد» می‌گویند.

اتم‌هایی که پوسته خارجی‌ آن‌ها پر است، پایدار هستند. اما رادیکال‌های آزاد ناپایدار بوده و برای جبران تعداد الکترون‌های موجود در پوسته خارجی‌ خود به سرعت با سایر مواد واکنش نشان می‌دهند.

وقتی مولکول‌های اکسیژن به اتم‌های منفردی که الکترون‌های جفت ‌نشده دارند تقسیم می‌شوند، رادیکال‌های آزاد ناپایدار را ایجاد می‌کنند که به دنبال پیوند با سایر اتم‌ها یا مولکول‌ها هستند.

اگر این فرایند ادامه یابد، روندی به نام «استرس اکسیداتیو» شروع می‌شود. استرس اکسیداتیو می‌تواند به سلول‌های بدن آسیب بزند، به بروز انواع بیماری‌ها منجر شود و حتی علائم پیری مانند چین و چروک را به همراه داشته باشد.

خطرات وجود رادیکال‌های آزاد در بدن

مطالعات ارتباط استرس اکسیداتیو ناشی از تجمع رادیکال‌ آزاد را با تعدادی از بیماری‌ها و علائم پیری نشان داده‌اند:

1. افزایش خطر بیماری

رادیکال‌های آزاد به دلیل داشتن الکترون جفت‌ نشده بسیار ناپایدارند و به شدت تمایل دارند با سایر اتم‌ها یا مولکول‌ها واکنش نشان دهند. این موضوع به ویژه در بدن می‌تواند به تخریب سلول‌ها، پروتئین‌ها و حتی DNA منجر شود.

نتیجه این تخریب‌ ممکن است ایجاد التهاب، آسیب‌دیدگی بافت و تغییرات ژنتیکی باشد که همه این‌ها زمینه‌ساز بسیاری از بیماری‌های مزمن هستند. به نقل از «healthline»، از بیماری‌های مرتبط با رادیکال آزاد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دیابت
• آترواسکلروز یا سخت شدن عروق خونی
• مشکلات التهابی
• بیماری قلبی
• بیماری‌های نورودژنراتیو مثل پارکینسون و آلزایمر
• سرطان

2. پیری زودرس پوست

یکی از بارزترین اثرات رادیکال‌ آزاد، آسیب سلول‌های پوست است که به پیری زودرس پوست منجر می‌شود.

وقتی پوست در معرض عوامل محیطی مانند اشعه‌ی ماوراء بنفش، آلودگی و دود سیگار قرار می‌گیرد، رادیکال‌های آزاد زیادی تولید می‌شوند که به کلاژن و الاستین (2 پروتئین اصلی پوست) آسیب می‌رسانند. این آسیب‌ها به مرور زمان اثرات خود را به شکل چین و چروک، افتادگی پوست و لک‌های پوستی نشان می‌دهند.

رادیکال‌های آزاد همچنین روند بازسازی سلول‌ها را کند می‌کنند و باعث می‌شوند پوست توانایی خود را در ترمیم و جایگزینی سلول‌های آسیب ‌دیده از دست بدهد که این موضوع پیری زودرس را تشدید می‌کند.

رادیکال آزاد چگونه تولید می‌شود؟

رادیکال‌های آزاد به طور طبیعی در پاسخ به استرس و التهاب در بدن تولید می‌شوند. تحقیقات نشان می‌دهد که استرس اکسیداتیو ممکن است پس از ورزش شدید هم ایجاد شود.

با این حال، عوامل مرتبط با سبک زندگی می‌توانند تولید رادیکال‌های آزاد را افزایش دهند. این عوامل عبارتند از:

• قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی مانند آفت‌کش‌ها و آلودگی هوا
• سیگار کشیدن
• مصرف الکل
• عادات بد غذایی از جمله خوردن غذاهای پرچرب و سرخ شده یا داشتن رژیم غذایی پرکربوهیدرات
• اشعه ماوراء بنفش (که شامل نور مستقیم خورشید و تخت‌های برنزه‌کننده است)

در مورد ارتباط وزن بدن و تولید رادیکال آزاد باید تحقیقات بیشتری انجام شود. با این حال، بعضی از مطالعات نشان داده‌اند که استرس اکسیداتیو از عوارض چاقی در کودکان و بزرگسالان است.

چگونه رادیکال ‌های آزاد بدن را از بین ببریم؟

به نقل از «health.clevelandclinic»، دو روش برای جلوگیری از تجمع رادیکال‌های آزاد در بدن وجود دارد. یک روش این است که تعداد رادیکال‌های آزاد وارد شده به بدن را محدود کنید. روش دیگر به مصرف آنتی‌اکسیدان کافی برای از بین بردن رادیکال‌های آزاد مربوط می‌شود.

1. کاهش مواجهه با رادیکال‌ آزاد

محققان چند راه برای محافظت از خود در برابر تجمع رادیکال‌های آزاد پیشنهاد کرده‌اند. آن‌ها توصیه می‌کنند:

• سیگار نکشید.
• از نوشیدنی‌های الکلی استفاده نکنید.
• برای مدت طولانی در معرض نور خورشید قرار نگیرید و همیشه از کرم ضدآفتاب استفاده کنید.
• استرس خود را کنترل کنید.
• تا حد امکان از هوای آلوده دوری کنید.
• به اندازه کافی بخوابید. خواب کافی برای حفظ تعادل تمام سیستم‌های بدن مهم است. بسیاری از عملکردهای بدن از جمله تعادل بین آنتی‌اکسیدان‌ها و رادیکال‌های آزاد تحت تاثیر خواب قرار دارد.
• به طور منظم ورزش با شدت متوسط انجام دهید. ورزش سطح آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی بدن را افزایش می‌دهد، روی طول عمر تاثیر دارد و جلوی پیری زودرس را می‌گیرد.

2. مبارزه با رادیکال‌ آزاد به کمک آنتی‌اکسیدان‌ها

آنتی‌اکسیدان‌ها‌ کلید جلوگیری از تجمع رادیکال‌های آزاد در بدن و واکنش آن‌ها با سلول‌های سالم هستند. بدن شما به طور طبیعی بعضی از آنتی‌اکسیدان‌ها را تولید می‌کند، اما پیروی از رژیم غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان‌ هم می‌تواند کمک‌کننده باشد.

تحقیقات نشان می‌دهد که دریافت آنتی‌اکسیدان‌ از طریق رژیم غذایی به کاهش خطر استرس اکسیداتیو و جلوگیری از آسیب‌دیدگی سلول‌ها کمک می‌کند. برای داشتن چنین رژیمی باید از غذاهایی که حاوی مواد مغذی زیر هستند استفاده کنید:

• ویتامین C یا اسکوربیک اسید: کلم بروکلی، گل کلم، فلفل دلمه‌ای، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی شیرین، سبزیجات برگ‌دار، توت‌فرنگی و مرکبات غنی از ویتامین C هستند.
• ویتامین E یا توکوفرول: از منابع خوب این ویتامین می‌توان به بادام، بادام‌زمینی، تخمه آفتابگردان، آووکادو، فلفل قرمز و سبزیجات برگ‌دار اشاره کرد.
• بتا کاروتن (پیش‌ساز ویتامین A): زردآلو، انبه، پرتقال، نارنگی، هندوانه، هلو، هویج، فلفل دلمه‌ای، مارچوبه، کدو حلوایی، کدو سبز، سیب‌زمینی شیرین و گوجه‌فرنگی منبع خوب بتا کاروتن هستند.
• سلنیوم: این ماده معدنی در تخم‌مرغ، ماهی تن، ماهی سالمون، مرغ، گوشت گاو، برنج قهوه‌ای و پیاز یافت می‌شود.
• زینک (روی): گوشت گاو، مرغ، میگو، کنجد، تخمه کدو حلوایی، بادام هندی، نخود و عدس حاوی زینک هستند.
• ترکیبات فنولیک: سیب، توت، انگور، پیاز، چای، کاکائو، بادام‌زمینی و بعضی از ادویه‌ها مثل آویشن و رزماری منبع خوب ترکیبات فنولیک محسوب می‌شوند.

به یاد داشته باشید که آنتی‌اکسیدان‌ها هم مثل رادیکال‌های آزاد یک نوع مولکول‌ ناپایدار هستند. بنابراین مصرف بیش از حد آن‌ها به خصوص از طریق مکمل‌های غذایی ممکن است برای سلامتی مضر باشد.

برای مثال، بعضی از تحقیقات نشان داده‌اند که زیاده‌روی در مصرف مکمل‌های حاوی بتا کاروتن و ویتامین E خطر مرگ را به طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد.

بنابراین بهتر است آنتی‌اکسیدان‌های مورد نیاز خود را با خوردن غذاهای سالم تامین کنید. اگر فکر می‌کنید قادر به انجام این کار نیستید، از متخصص تغذیه بپرسید که آیا به مصرف مکمل نیاز دارید یا خیر.

اگر علاقه‌مند هستید در مورد نقش تغذیه در پیشگیری از بیماری‌های مرتبط با رادیکال‌های آزاد اطلاعات بیشتری داشته باشید، مقاله «برای پیشگیری از آلزایمر چه بخوریم» را بخوانید.

آنتی‌اکسیدان‌ها و رادیکال‌های آزا‌د

آنتی‌اکسیدان‌ها از اکسید شدن سایر مولکول‌ها جلوگیری کرده و با اثرات مخرب رادیکال‌های آزاد مقابله می‌کنند. آن‌ها یک الکترون به رادیکال‌های آزاد اهدا می‌کنند و از این طریق واکنش‌پذیری این ترکیبات ناپایدار را کاهش می‌دهند.

اگر آنتی‌اکسیدان‌ کافی در بدن وجود نداشته باشد، رادیکال‌های آزاد از کنترل خارج می‌شوند و از هر جایی که بتوانند الکترون‌ می‌گیرند.

وقتی تعداد زیادی رادیکال آزاد شروع به گرفتن الکترون از مولکول‌های پایدار می‌کنند، استرس اکسیداتیو اتفاق می‌افتد و سلول‌ها آسیب می‌بینند. به‌علاوه، سایر مولکول‌ها هم ناپایدار می‌شوند. این وضعیت به آسیب سلولی حتی تا سطح DNA منجر می‌شود و خطر بیماری و پیری زودرس را افزایش می‌دهد.

---

در این مقاله به این سوال که رادیکال آزاد چیست پاسخ دادیم و در مورد راه‌های مقابله با آن صحبت کردیم. اگر می‌خواهید با اثرات مخرب این اتم‌‌ها یا مولکول‌های ناپایدار مقابله کنید، غذاهای سالم بخورید، از سیگار و الکل استفاده نکنید، کرم ضدآفتاب بزنید و تا حد امکان در معرض مواد شیمیایی سمی و آلاینده‌های محیطی قرار نگیرید.