تاثیر غدد بر وزن؛ باور غلط یا یک واقعیت علمی

یکی از رایج‌‌ترین سوالات افراد چاق یا کم‌وزن این است که آیا اختلالات غدد درون‌ریز می‌توانند در بروز این مشکلات نقش داشته باشند یا خیر. پاسخ به این پرسش چندان ساده نیست. چون علت تغییر وزن معمولا در عدم تعادل کالری دریافتی و کالری مصرفی نهفته است. با این حال، نمی‌توان از تاثیر غدد بر چاقی یا لاغری نیز چشم‌پوشی کرد.

غدد درون‌ریز قادرند اشتها، سوخت‌وساز و الگوی ذخیره‌سازی چربی را در بدن تغییر دهند و روند کنترل وزن را پیچیده‌تر سازند. از آنجایی که درک این تاثیرات برای حفظ تناسب ‌اندام اهمیت زیادی دارد، در این مقاله به بررسی آن‌ها می‌پردازیم و علائم هشداردهنده‌ای که نیازمند ارزیابی پزشکی هستند را معرفی می‌کنیم.

غدد درون‌ریز چه هستند و چه نقشی در بدن دارند؟

سیستم غدد درون‌ریز شبکه‌ پیچیده‌ای از اندام‌ها است که در سراسر بدن پراکنده شده‌اند و در کنار سیستم عصبی، مسئولیت کنترل طیف گسترده‌ای از عملکردهای حیاتی را برعهده دارند.

برخلاف سیستم عصبی که در آن از سیگنال‌های الکتریکی استفاده می‌شود، سیستم غدد درون‌ریز پیام‌های خود را از طریق هورمون‌ ارسال می‌کند. هورمون‌ها مواد شیمیایی‌ خاصی هستند که با انتقال پیام‌ها از طریق خون به پوست، عضلات و سایر بافت‌های بدن، عملکردهای مختلف را تنظیم می‌کنند.

هورمون‌ها در مقادیر کم می‌توانند واکنش‌ها و تغییرات قابل‌توجهی در بدن ایجاد کنند. بنابراین اگر سطح آن‌ها در خون بیش‌از‌حد کم یا زیاد باشد، علائم ایجاد می‌شود. بیش از 50 نوع هورمون در بدن وجود دارد که بعضی از آن‌ها در تنظیم متابولیسم (سوخت‌‎و‌ساز) نقش کلیدی دارند، از جمله:

• هورمون‌های غده تیروئید شامل تری ‌یدوتیرونین (T3) و تیروکسین (T4)
• کورتیزول یا هورمون غدد آدرنال (غدد فوق کلیوی)
• انسولین که از پانکراس (لوزالمعده) ترشح می‌شود

تیروئید، آدرنال و انسولین؛ سه غده مهم در کنترل وزن

هورمون‌هایی که توسط غده تیروئید، آدرنال و پانکراس ترشح می‌شوند، به روش‌های مختلف بر متابولیسم، نحوه ذخیره شدن چربی و سطح انرژی تاثیر دارند:

1. هورمون‌های غده تیروئید

غده تیروئید که در جلوی گردن قرار گرفته است، هورمون‌هایی تولید می‌کند که در تنظیم سرعت متابولیسم نقش دارند. به عبارت دیگر، این غده مانند ترموستات اصلی بدن عمل کرده و مشخص می‌کند بدن با چه سرعتی کالری بسوزاند.

بنابراین وقتی به اندازه کافی هورمون تولید نمی‌کند، متابولیسم کند می‌شود. این مسئله نه تنها سرعت کالری‌سوزی را کاهش می‌دهد، بلکه ممکن است به تجمع آب و نمک در بدن منجر شده و وزن را بالا ببرد.

در مقابل، زمانی که تیروئید بیش‌از‌حد هورمون تولید می‌کند، متابولیسم افزایش می‌یابد و بدن با سرعت بسیار زیادی کالری می‌سوزاند که این امر به کاهش وزن ناخواسته منجر می‌شود.

2. انسولین، هورمون ترشح‌شده از پانکراس

انسولین در طول روز به مقدار کم و پس از صرف غذا در مقادیر زیاد ترشح می‌شود. این هورمون قند حاصل از تجزیه غذا را به داخل سلول‌های عضله، کبد و چربی می‌فرستد تا به‌ عنوان منبع انرژی مصرف شده یا در آنجا ذخیره شود.

در صورتی که سلول‌ها به انسولین پاسخ ندهند، پانکراس مجبور می‌شود هورمون بیشتری تولید کند. این اتفاق که به آن مقاومت به انسولین می‌گویند، ذخیره‌سازی چربی را در بدن تحریک کرده و با گذشت زمان باعث چاقی می‌شود.

3. هورمون‌های آدرنال

غدد آدرنال که در بالای کلیه‌ها قرار دارند، مسئول ترشح کورتیزول هستند. کورتیزول هورمون اصلی استرس به شمار می‌رود و بدن را برای واکنش‌های اضطراری آماده می‌کند.

استرس مزمن باعث می‌شود سطح کورتیزول برای مدت طولانی بالا بماند. در نتیجه، عملکرد هورمون‌های تنظیم‌کننده اشتها مختل شده و میل به مصرف غذاهای پرکالری افزایش می‌یابد. همچنین بدن تشویق می‌شود مقدار زیادی چربی در ناحیه شکم ذخیره کند.

تاثیر غدد بر چاقی؛ از اختلال تا باور اشتباه

بعضی افراد به اشتباه تمام مشکلات تناسب اندام را به اختلالات غدد درون‌ریز نسبت می‌دهند؛ در حالی که این بیماری‌ها بر وزن تاثیر جزئی دارند یا فقط روند لاغری را سخت‌تر می‌کنند. اختلالات مهمی که ممکن است به افزایش وزن منجر ‌شوند عبارتند از:

1. کم‌کاری تیروئید

کم‌کاری تیروئید زمانی رخ می‌دهد که غده تیروئید نتواند هورمون کافی تولید کند. در نتیجه، متابولیسم کند شده و فرد با مشکلات زیادی از جمله افزایش وزن و خستگی روبه‌رو می‌شود.

از سایر علائم کم‌کاری تیروئید می‌توان به بی‌حسی و گزگز دست‌ها، یبوست، عدم تحمل سرما، خشکی پوست، کاهش میل جنسی، خونریزی شدید قاعدگی، پف دور چشم و کاهش حافظه اشاره کرد.

2. سندرم کوشینگ

سندرم کوشینگ یکی از اختلالات غدد درون‌ریز است که در آن سطح هورمون استرس یعنی کورتیزول بیش‌ازحد بالا می‌رود.

افزایش وزن اغلب نخستین علامت این بیماری است. چون کورتیزول بالا می‌تواند مقدار و الگوی توزیع چربی را در بدن تغییر دهد. در سندرم کوشینگ معمولا چربی در صورت، اطراف شکم و بین شانه‌ها تجمع می‌یابد.

افراد مبتلا به این بیماری ممکن است علائم دیگری مثل خستگی شدید، ضعف عضلانی، تضعیف سیستم ایمنی، مشکل در تمرکز، اختلالات خلقی، نازک شدن پوست و رشد بیش‌ازحد موهای صورت را نیز تجربه کنند.

تاثیر غدد بر لاغری؛ وقتی بدن بیش‌ازحد فعال می‌شود

کاهش وزن ناگهانی و غیرعمدی به‌ویژه اگر بیش از 5 درصد وزن بدن در مدت 6 تا 12 ماه از دست برود، همیشه یک زنگ خطر جدی محسوب شده و به ارزیابی پزشکی نیاز دارد. در این شرایط، بدن ممکن است به دلایل زیر انرژی زیادی بسوزاند:

1. پرکاری تیروئید

پرکاری تیروئید زمانی رخ می‌دهد که غده تیروئید بیش از نیاز بدن هورمون تولید ‌کند. افزایش هورمون باعث می‌شود بدن انرژی بیشتری نسبت به حالت معمول بسوزاند. سوزاندن انرژی و تحریک کالری‌سوزی می‌تواند به کاهش وزن ناخواسته منجر شود.

سایر علائم کلیدی این بیماری شامل تپش قلب، ‌اضطراب، لرزش دست‌ها، ضعف عضلانی، خستگی، اسهال، مشکلات خواب و اضطراب است.

2. بیماری آدیسون

بیماری آدیسون معمولا به ‌دلیل یک بیماری خودایمنی نادر ایجاد می‌شود که به غدد فوق ‌کلیوی آسیب می‌زند و مانع تولید کورتیزول و آلدوسترون می‌شود. بر اساس تحقیقات، افراد مبتلا به این بیماری ممکن است کاهش اشتها و کاهش وزن بدون دلیل را تجربه کنند.

سایر علائم بیماری آدیسون عبارتند از: خستگی، حالت تهوع، افت فشار خون، سرگیجه، گرفتگی عضلات، کاهش گلبول‌های قرمز خون (کم‌خونی)، پایین بودن سطح قند و سدیم خون و افزایش پتاسیم خون.

آیا هر تغییر وزنی به غدد مربوط است؟

تا این بخش از مقاله در مورد تاثیر غدد بر چاقی و لاغری صحبت کردیم. اکنون می‌خواهیم به این نکته مهم اشاره کنیم که وزن بدن فقط تحت تاثیر هورمون‌ها نیست؛ بلکه ژن‌ها و عوامل مرتبط با سبک زندگی نیز می‌توانند در این زمینه نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشند. در ادامه این عوامل را بررسی می‌کنیم.

1. عوامل ژنتیکی

ژنتیک نقش قابل‌توجهی در تعیین سرعت متابولیسم و نحوه ذخیره‌سازی چربی دارد. بعضی افراد به دلیل زمینه ژنتیکی، اشتهای بیشتری دارند یا بدنشان تمایل زیادی به ذخیره کردن چربی نشان می‌دهد.

علاوه بر این، ویژگی‌های ژنتیکی ممکن است کاهش وزن را دشوارتر کنند و باعث شوند فرد برای رسیدن به نتیجه مطلوب به تلاش بیشتر یا استفاده از روش‌های متفاوت نیاز داشته باشد.

2. کم‌تحرکی

نداشتن فعالیت بدنی کافی باعث می‌شود مصرف انرژی در طول روز کاهش یابد. تحقیقات متعدد نشان داده‌اند که کم‌تحرکی با چاقی به‌خصوص چاقی شکمی مرتبط است؛ در حالی که افزایش فعالیت بدنی می‌تواند به حفظ تناسب اندام و بهبود ترکیب بدن کمک کند.

3. تغذیه ناسالم

رژیم‌ مملو از غذاهای سرخ‌شده، تنقلات ناسالم و نوشیدنی‌های شیرین باعث می‌شود بدن بیش از نیاز خود انرژی دریافت کند و این انرژی اضافی به صورت چربی ذخیره ‌شود. این نوع تغذیه به‌خصوص وقتی با کم‌تحرکی، استرس یا خواب ناکافی همراه باشد. به سرعت وزن بدن را بالا می‌برد.

از سوی دیگر، افرادی که به دلیل کم‌اشتهایی، پیروی از رژیم‌های بسیار محدودکننده، سوءجذب یا سایر بیماری‌ها انرژی کافی دریافت نمی‌کنند، در معرض خطر کاهش وزن شدید قرار دارند.

4. خواب ناکافی

وقتی خواب کافی نباشد، تعادل هورمون‌های کنترل‌کننده اشتها به هم می‌ریزد؛ یعنی سطح گرلین (هورمون گرسنگی) بالا رفته و سطح لپتین (هورمون سیری) پایین می‌آید که این امر باعث می‌شود تمایل به خوردن غذاهای پرکالری بیشتر شود.

تشخیص و درمان؛ چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

اکنون که در مورد تاثیر غدد بر لاغری و چاقی اطلاعات کسب کردید، بد نیست با علائم هشداردهنده نیز آشنا شوید. چون تغییر وزن ناگهانی که با علائم غیرعادی همراه است، نباید نادیده گرفته شود. مشکلاتی که ضرورت مراجعه به پزشک را نشان ‌می‌دهند عبارتند از:

• خستگی شدید و مداوم حتی پس از استراحت کافی
• تغییر دمای بدن (عدم تحمل سرما یا گرما)
• ضربان قلب سریع یا نامنظم
• لرزش دست‌ها
• مشکلات پوست و مو مانند ریزش مو، خشکی پوست یا رشد موهای زائد
• مشکلات قاعدگی و باروری
• ناراحتی‌های گوارشی مثل یبوست یا اسهال
• افت فشار خون

تشخیص مشکلات هورمونی تنها با مشاهده علائم امکان‌پذیر نیست. پزشک برای رد یا تایید بیماری‌های خاص ممکن است آزمایش تجویز کند. روش درمان نیز به علت زمینه‌ای نوسان وزن بستگی دارد. در بسیاری از موارد، دارودرمانی برای کنترل علائم مشکلات هورمونی ضروری است. اما تغییر سبک زندگی نیز می‌تواند روند بهبودی را تسهیل کند.

کلام پایانی

شواهد نشان می‌دهد که هورمون‌های غده تیروئید، پانکراس و غدد فوق کلیوی می‌توانند سرعت متابولیسم، سطح اشتها و نحوه ذخیره شدن چربی را در بدن تحت تاثیر قرار دهند و در نتیجه به افزایش یا کاهش وزن منجر شوند.

آگاهی از تاثیر غدد بر چاقی یا لاغری و شناسایی علائم هشداردهنده می‌تواند به تشخیص به موقع بیماری‌ها و حفظ تناسب اندام کمک کند. اما نباید فراموش کرد که غدد درون‌ریز تنها عامل تعیین‌کننده نیستند. تغذیه، سطح فعالیت بدنی و کیفیت خواب نیز همگی بر نوسان وزن موثرند. از این‌رو بدون اصلاح سبک زندگی نمی‌توان به وزن مناسب رسید.

منابع: healthline, medicalnewstoday, verywellhealth