سوء تغذیه (Malnutrition) اصطلاحی است که به کمبود تغذیه یا زیاده‌روی در دریافت غذا، عدم تعادل مواد مغذی ضروری یا اختلال در استفاده از مواد مغذی اشاره دارد.
کمبود تغذیه باعث آسیب‌پذیری افراد به خصوص کودکان در برابر بیماری‌های عفونی می‌شود، در حالی که تغذیه بیش از حد می‌تواند خطر ابتلا به چاقی و بیماری‌های غیرواگیردار مرتبط با آن مثل دیابت نوع 2، بیماری قلبی و سرطان را افزایش دهد.
سوء تغذیه چیست؟
بدن ما برای حفظ بافت‌ها و عملکردهای متعددش به مقادیر معینی از مواد مغذی مختلف نیاز دارد. سوء تغذیه زمانی اتفاق می‌افتد که مواد مغذی دریافتی بیش از نیاز بدن هستند یا نمی‌توانند نیاز آن را برآورده کنند.
کمبود حتی یک ویتامین یا ماده معدنی مهم می‌تواند عواقب جدی برای سلامتی داشته باشد. از سوی دیگر، دریافت بیش از حد مواد مغذی هم ممکن است باعث مسمومیت شود و احتمال ابتلا به بعضی از بیماری‌ها را افزایش دهد.
انواع سوء تغذیه
سوءتغذیه می‌تواند به معنی تغذیه بیش از حد یا کمبود تغذیه باشد. عدم تعادل درشت مغذی‌ها (پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها و چربی‌ها) و ریزمغذی‌ها (ویتامین‌ها و مواد معدنی) هم به عنوان سوء تغذیه در نظر گرفته می‌شود.
- تغذیه بیش از حد
- دریافت بیش از حد انرژی
- دریافت بیش از حد ریزمغذی ها
- کمبود تغذیه
- دریافت ناکافی انرژی
- دریافت ناکافی ریزمغذی ها
1. تغذیه بیش از حد (Overnutrition)
تغذیه بیش از حد زمانی اتفاق می‌افتد که شما بیش از نیاز روزانه خود یک یا چند ماده مغذی مختلف را دریافت کنید.
در حالی که بسیاری از مردم فکر می‌کنند سوء تغذیه به معنی کمبود مواد مغذی است، مصرف بیش از حد آن‌ها هم به عنوان سوء تغذیه در نظر گرفته می‌شود، چون برای سلامتی پیامدهای منفی دارد.
تغذیه بیش از حد به 2 دسته کلی تقسیم می‌شود:
دریافت بیش از حد انرژی
دریافت بیش از حد انرژی (یا کالری) به مرور باعث بالا رفتن وزن می‌شود، مگر اینکه فعالیت بدنی خود را افزایش دهید. مهم نیست که این کالری اضافی از کدام‌یک از درشت مغذی‌ها تامین شود، چون در هر صورت بدن هر آنچه را که نیاز ندارد می‌گیرد و به شکل چربی ذخیره می‌کند.
دریافت بیش از حد انرژی در کشورهای توسعه یافته رایج است. اگر فردی که انرژی بیش از حد دریافت می‌کند اغلب از غذاهای پرکالری و فاقد مواد مغذی استفاده کند، ممکن است به طور همزمان به کمبود ریزمغذی‌ها هم مبتلا شود.
تغذیه بیش از حد به چاقی منجر می‌شود که از عوامل خطر بیماری‌های قلبی-عروقی، انواع خاصی از سرطان و دیابت نوع 2 است. مشکل چاقی را می‌توان با پیروی از رژیم غذایی سالم، ورزش منظم و در صورت لزوم مصرف قرص چاقی برطرف کرد.
دریافت بیش از حد ریزمغذی‌ها
دریافت بیش از حد ریزمغذی‌ها زمانی اتفاق می‌افتد که مقدار زیادی ویتامین یا ماده معدنی مصرف کنید. این مشکل معمولا به دلیل خوردن غذا رخ نمی‌دهد و اغلب از زیاده‌روی در مصرف مکمل‌های غذایی ناشی می‌شود.
دریافت بیش از حد ریزمغذی‌ها می‌تواند باعث مسمومیت شود که در بعضی از موارد بسیار خطرناک است. بهترین کار این است که از مصرف مکمل‌های غذایی با دوز بالا خودداری کنید، مگر اینکه توسط پزشک یا متخصص تغذیه تجویز شود.
2. کمبود تغذیه (Undernutrition)
کمبود تغذیه یا کم‌غذایی زمانی اتفاق می‌افتد که شما کالری یا مواد مغذی کافی دریافت نمی‌کنید. مانند تغذیه بیش از حد، 2 نوع کمبود تغذیه وجود دارد:
دریافت ناکافی انرژی
دریافت ناکافی انرژی یا سوء تغذیه پروتئین-انرژی (PEM) مشکلی است که اکثر مردم آن را با کلمه «سوء تغذیه» مرتبط می‌دانند. این مشکل در کشورهای توسعه نیافته بیشتر دیده می‌شود.
کودکان مبتلا به PEM اغلب از کمبود وزن رنج می‌برند و در یادگیری مشکل دارند. اگر این سوء تغذیه در دوران بارداری اتفاق بیفتد، ممکن است نوزاد با وزن کم متولد شود.
PEM به صورت ماراسموس یا کوارشیورکور اتفاق می‌افتد:
- ماراسموس: ماراسموس شکل شدید سوء تغذیه است که به دلیل دریافت ناکافی انرژی رخ می‌دهد و به تاخیر رشد، ناباروری و حتی مرگ منجر می‌شود. در این شرایط بدن برای زنده ماندن، بافت‌های خود را تجزیه می‌کند و به همین دلیل از نظر ظاهری لاغر می‌شود.
- کواشیورکور (کمبود پروتئین): حتی اگر مقداری کربوهیدرات یا چربی در رژیم غذایی شما وجود داشته باشد، کمبود پروتئین می‌تواند باعث PEM شود. به این حالت کواشیورکور می‌گویند. افراد مبتلا به کواشیورکور دست‌ها و پاهای لاغر و شکم متورم دارند.
دریافت ناکافی ریزمغذی‌ها
دریافت ناکافی ریزمغذی‌ها به این معنی است که نمی‌توانید یک یا چند ویتامین یا ماده معدنی مورد نیاز بدن خود را تامین کنید.
دریافت ناکافی ریزمغذی‌ها هم ممکن است در کسانی که انرژی کافی دریافت می‌کنند رخ دهد و هم می‌تواند افراد مبتلا به دریافت ناکافی انرژی را تحت تاثیر قرار دهد. در حقیقت، پیروی از رژیم غذایی نامتعادل علت اصلی بروز این مشکل است.
در حال حاضر، اکثر افراد به اندازه کافی آهن و کلسیم دریافت نمی‌کنند. آمارها نشان می‌دهد که 25 درصد مردم جهان، به ویژه کودکان خردسال و زنان در سنین باروری، از کمبود آهن رنج می‌برند.
در بعضی موارد، کمبود مواد مغذی به دلیل یک بیماری مزمن مانند بیماری کرون، بیماری سلیاک یا عفونت رخ می‌دهد.
سوء جذب هم می‌تواند در بروز این مشکل نقش داشته باشد. سوء جذب زمانی اتفاق می‌افتد که دستگاه گوارش نتواند مواد مغذی را به خوبی جذب کند. گاهی‌اوقات سوء جذب با تغییر رژیم غذایی قابل درمان است، اما در سایر موارد به اقدام پزشکی نیاز دارد.
علائم سوء تغذیه بزرگسالان و کودکان
علائم سوء تغذیه می‌تواند از خفیف تا بسیار شدید متغیر باشد. این علائم ممکن است به صورت تدریجی ظاهر و با گذشت زمان بدتر شوند، به خصوص اگر علت سوء تغذیه به یک مشکل مزمن مانند نارسایی قلبی یا اعتیاد به الکل مربوط باشد.
علائم و نشانه‌های سوء تغذیه به نوع و علت زمینه‌ای بروز آن بستگی دارند. از علائم کمبود تغذیه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کاهش وزن
- کاهش اشتها
- خستگی
- ضعف
- کاهش تمرکز
- عدم تحمل سرما
- تاخیر در التیام زخم‌ها، بثورات پوستی و خشکی پوست
- اختلالات خلقی
- کبود شدن بدن
- کم‌پشت شدن موها
دریافت بیش از حد کالری ممکن است به افزایش وزن، دیابت، فشار خون بالا، کلسترول بالا، التهاب و سایر علائم منجر شود.
علائم دریافت بیش از حد ویتامین‌ها و مواد معدنی می‌تواند بسته به نوع ماده مغذی متفاوت باشد، اما معمولا شامل موارد زیر است:
- ادرار کدر
- تکرر ادرار و افزایش حجم ادرار
- ضربان قلب نامنظم
- تحریک چشم‌ها یا حساسیت آن‌ها به نور
- خشکی و ترک‌خوردگی لب‌ها
کودکان چه مشکلاتی را تجربه می‌کنند؟
سوء تغذیه کودکان روی رشد و تکامل آن‌ها تاثیر می‌گذارد و به مشکلات جدی و غیرقابل جبران منجر می‌شود. کودکان مبتلا به سوء تغذیه ممکن است از کوتاه‌قدی رنج ببرند یا علائمی مثل نازک بودن موها، جوش‌های پوستی، تغییر رنگ پوست، ضعیف شدن استخوان‌ها، مشکلات یادگیری، مشکلات شخصیتی و مشکلات خلقی را تجربه کنند.
بعضی از این کودکان مستعد ابتلا به عوارضی هستند که ممکن است سال‌ها بعد ایجاد شوند، مانند نارسایی قلبی، آسم، آلرژی، بیماری مزمن تنفسی، بیماری گوارشی، دیابت و نارسایی کلیه.
دلایل سوء تغذیه
بیشتر مردم وقتی به سوء تغذیه فکر می‌کنند بلافاصله ذهن‌شان به سمت کمبود دریافت غذا می‌رود. اما دریافت ناکافی غذا فقط یکی از دلایل بروز این مشکل است. سوء تغذیه می‌تواند دلایل دیگری هم داشته باشد که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
1. رژیم غذایی
عوامل متعددی می‌توانند مانع دریافت کافی مواد مغذی شوند، از جمله:
- منابع مالی محدود
- دسترسی محدود به مواد غذایی مغذی
- مشکلات جسمی که آشپزی یا خرید غذا را دشوار می‌کنند
علاوه بر این، مشکلات سلامتی می‌توانند رژیم غذایی را تحت تاثیر قرار دهند. برای مثال، اگر به یبوست مزمن، اضطراب و هیپراوسمی (افزایش حس بویایی که در در دوران بارداری شایع است) مبتلا باشید یا داروهای شیمی‌درمانی دریافت کنید، ممکن است دچار حالت تهوع شدیدی شوید که تمایل به غذا خوردن را کاهش می‌دهد.
سایر بیماری‌ها که به دلیل مشکلات عصبی-عضلانی ایجاد می‌شوند و روی جویدن و بلع اثر می‌گذارند، می‌توانند در غذا خوردن اختلال ایجاد کنند. از این بیماری‌ها می‌توان به سکته مغزی و اسکلروز جانبی آمیوتروفیک (ALS) اشاره کرد.
اختلالات خوردن مانند بی‌اشتهایی عصبی یا پرخوری عصبی هم می‌توانند به دریافت ناکافی کالری منجر شوند و احتمال ابتلا به سوء تغذیه را افزایش دهند.
2. سوء جذب
بعضی از بیماری‌های گوارشی روی جذب مواد مغذی تاثیر می‌گذارند. بنابراین حتی اگر به اندازه کافی غذای سالم بخورید، ممکن است بدن شما نتواند از آن به درستی استفاده کند. این بیماری‌ها عبارتند از:
- اسهال عفونی حاد یا مزمن
- بیماری التهابی روده (IBD)
- سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS)
- بیماری سلیاک
- نارسایی کبد
اگر به دلیل بیماری یا برای درمان چاقی بخشی از روده یا معده خود را برداشته باشید، ممکن است از غذاهایی که می‌خورید مواد مغذی کمتری جذب کنید.
3. افزایش نیازهای تغذیه‌ای
بیشتر بیماری‌ها از جمله سرطان انرژی بدن شما را مصرف می‌کنند و با انجام این کار باعث کاهش مواد مغذی می‌شوند. علاوه بر این، در بعضی از زمان‌ها از جمله بارداری، بدن به کالری و مواد مغذی بیشتری نیاز دارد. ذکر نکته ضروری است که کمبود مواد مغذی می‌تواند برای مادر و جنین عواقب جدی به همراه داشته باشد.
جراحی، تروما یا عفونت جدی هم باعث می‌شود بدن شما در حین بهبودی کالری زیادی مصرف کند. در نتیجه، ممکن است متوجه یک کاهش وزن قابل‌توجه شوید که هفته‌ها یا حتی ماه‌ها پس از یک رویداد مهم طول می‌کشد.
در بیشتر موارد، در حین بهبودی از یک بیماری کوتاه‌مدت و بعد ازآن، احساس گرسنگی بیشتری خواهید داشت. در این شرایط ممکن است پزشک به شما توصیه کند که از رژیم غذایی خاص پیروی کنید تا سریع‌تر بهبود یابید. برای مثال، برای التیام زخم باید مصرف غذاهای پرپروتئین را افزایش دهید.
اگر بیماری کوتاه‌مدت باشد، احتمالا پس از بهبودی می توانید به اندازه کافی غذای سالم بخورید تا از هر گونه اثرات ماندگار سوء تغذیه جلوگیری کنید.
اما بیماری‌های مزمن مانند نارسایی قلبی، آمفیزم، نارسایی کلیه، دیابت، بیماری‌های کبدی و سرطان ممکن است به دلیل افزایش نیاز بدن به کالری به سوءتغذیه طولانی‌مدت منجر شوند.
تشخیص سوء تغذیه
تشخیص سوء تغذیه همیشه ساده نیست. علاوه بر معاینه بدنی، پزشک ممکن است آزمایش خون یا سایر تست‌های تشخیصی را برای شناسایی کمبودهای تغذیه‌ای توصیه کند.
1. معاینه بدنی
وزن بدن بارزترین شاخص سوء تغذیه است. اگر وزن کم کرده‌اید، وزن فعلی شما با وزنی که در گذشته داشته‌اید و شاخص توده بدنی (BMI) شما با محدوده طبیعی BMI مقایسه می‌شود.
پزشک در حین معاینه به دنبال علائم جسمی سوء تغذیه می‌گردد. ظاهر استخوانی و بیرون زدن گونه‌ها می‌تواند نشان‌دهنده کاهش وزن باشد.
حجم و قدرت عضلات، ضربان قلب، فشار خون و پوست هم همگی مورد بررسی قرار می‌گیرند. به عنوان مثال، تغییر رنگ پوست به خصوص ایجاد لکه‌های سفید می‌تواند به دلیل کمبودهای تغذیه‌ای ایجاد شود.
سایر علائم از جمله چشم‌های گودرفته ممکن است از سوء تغذیه و کم‌آبی بدن ناشی شود. تورم شکم هم می‌تواند نشانه آسیت باشد که در مراحل پایانی نارسایی کبدی رخ می‌دهد. احتباس شدید مایعات که با تورم شکم همراه است به علت کمبود شدید پروتئین و ابتلا به کواشیورکور ایجاد می‌شود.
2. تست‌های تشخیصی
معمولا برای تایید کمبودهای تغذیه‌ای و شناسایی علت سوء تغذیه (مانند بیماری قلبی، بیماری ریوی یا سرطان) به آزمایش نیاز است. این آزمایشها عبارتند از:
- شمارش کامل خون (CBC): کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین B12 و کم‌خونی فقر آهن از رایج‌ترین کمبودهای تغذیه‌ای هستند. CBC که با آن تعداد گلبول‌های قرمز خون (RBC) مشخص می‌شود، می‌تواند به تشخیص این کمبودها کمک کند. CBC همچنین برای شناسایی انواع خاصی از سرطان خون مانند لنفوم و لوسمی به‌کار می‌رود.
- آزمایش خون تخصصی: این آزمایشها برای بررسی عملکرد کبد و تشخیص عدم تعادل الکترولیت‌ها (علامت بیماری کلیوی یا سایر بیماری‌های سیستمیک) تجویز می‌شوند. علاوه بر این، سطح سرب هم ممکن است اندازه‌گیری شود، چون مسمومیت با سرب می‌تواند به خصوص در کودکان به سوء تغذیه منجر شود.
- آزمایش ادرار: کم‌آبی اغلب با سوء تغذیه همراه است. آزمایش ادرار می‌تواند مشخص کند که آیا بدن شما کم‌آب شده است یا خیر. این آزمایش به تشخیص دیابت و بیماری کلیوی هم کمک می‌کند.
- آزمایش مدفوع: جذب نشدن مواد مغذی اغلب با مدفوع خون‌آلود یا چرب همراه است. پزشک می‌تواند از آزمایش مدفوع برای تشخیص علت سوء تغذیه استفاده کند.
- تست عملکرد قلبی-عروقی: از آنجا که نارسایی قلبی می‌تواند به سوء تغذیه منجر شود، پزشک ممکن است وضعیت قلب شما را با الکتروکاردیوگرام (نوار قلب) یا اکوکاردیوگرام بررسی کند. این تست‌های تشخیصی به شناسایی نارسایی قلبی و مشکلات ریتم قلب کمک می‌کنند.
- غلظت اکسیژن: عفونت‌های شدید، بیماری‌های ریوی یا بیماری‌های قلبی همگی می‌توانند توانایی تنفس یا جذب اکسیژن را مختل کنند و سطح اکسیژن خون را کاهش دهند. این مشکل را می‌توان با دستگاه پالس اکسیمتر یا آزمایش گاز خون شریانی (ABG) تشخیص داد.
3. تصویربرداری پزشکی
در بعضی موارد، تصویربرداری پزشکی هم می‌تواند کمک‌کننده باشد:
- عکس‌برداری با اشعه ایکس از قفسه سینه یا سی‌تی اسکن قفسه سینه: این تست به شناسایی تغییرات ناشی از بیماری ریه یا سرطان ریه که از دلایل سوء تغذیه هستند، کمک می‌کند. متاستاز (گسترش سرطان از سایر اندام‌ها از جمله سینه یا پروستات به ریه) هم می‌تواند با تصویربرداری مشخص شود.
- تصویربرداری از شکم: اگر پزشک به بیماری یا سرطان در ناحیه شکم مشکوک باشد، سونوگرافی، سی‌تی اسکن یا ام‌آرآی (MRI) را توصیه می‌کند.
- تصویربرداری با اشعه ایکس از استخوان یا اسکن استخوان: سوء تغذیه می‌تواند به نازک شدن استخوان در بزرگسالان یا نقص رشد استخوان در کودکان منجر شود. تست‌های تصویربرداری تشخیصی می‌توانند به شناسایی این مشکلات کمک کنند.
به یاد داشته باشید که بعید است به همه این تست‌های تشخیصی نیاز داشته باشید، اما پزشک ممکن است انجام بعضی از آن‌ها را ضروری بداند.
درمان سوء تغذیه
پیروی از یک رژیم غذایی سالم می‌تواند به درمان سوء تغذیه کمک کند. اما این کار ممکن است برای بعضی از افراد، برای مثال کسانی که به مشکلات بلع مبتلا هستند، غیرممکن باشد.
استفاده از مکمل‌های غذایی به بهبود اشتها، افزایش وزن و دریافت مواد مغذی ضروری کمک می‌کند، چون این محصولات بسته به ترکیبات خود حاوی مقدار زیادی کالری، پروتئین، ویتامین یا ماده معدنی هستند.
برای اینکه بیشترین سود را از مصرف مکمل‌های غذایی ببرید، باید با متخصص تغذیه در مورد بهترین زمان مصرف ویتامین ها و سایر مواد مغذی مشورت کنید.
1. درمان سو تغذیه با رژیم غذایی
در بسیاری از موارد، پزشک تغییر در رژیم غذایی از جمله افزایش دریافت کالری، پروتئین یا بعضی از ویتامین‌ها و مواد معدنی را توصیه می‌کند.
گاهی‌اوقات کاهش مصرف بعضی از غذاها یا اجتناب از خوردن آن‌ها بخشی از برنامه درمانی شما است. به عنوان مثال، کاهش مصرف غذاهای ناسالم یا حذف غذاهایی که باعث اسهال می‌شوند می‌تواند کمک‌کننده باشد.
در بعضی موارد، پزشک به شما توصیه می‌کند که برای دریافت یک برنامه غذایی مناسب به متخصص تغذیه مراجعه کنید.
در صورت ابتلا به مشکلات بلع، این برنامه می‌تواند شامل غذاهایی باشد که جویدن و قورت آن‌ها برای شما بی‌خطر است. در سایر موارد ممکن است متخصص تغذیه غذاهای مشکل‌ساز برای دستگاه گوارش شما را از برنامه غذایی‌تان حذف کند.
2. درمان‌های تزریقی
اگر به سوء جذب مبتلا هستید یا نمی‌توانید غذا را از طریق دهان دریافت کنید، باید از فرم تزریقی مواد مغذی مختلف از جمله ویتامین B12 و ویتامین D استفاده کنید.
همچنین در صورت ابتلا به بیماری شدید، مایعات داخل وریدی که حاوی مواد معدنی ضروری و الکترولیت هستند مستقیما به بدن شما تزریق می‌شوند.
3. دارو درمانی
اگر باردار هستید، شیمی‌درمانی می‌شوید یا مشکل دیگری دارید که باعث می‌شود تمایل به مصرف غذا نداشته باشید، می‌توانید تحت نظر پزشک از دارو برای افزایش اشتها یا کاهش حالت تهوع استفاه کنید.
داروهایی مانند مژسترول استات، متوکلوپرامید و درونابینول می‌توانند این مشکلات را بهبود بخشند و به شما کمک کنند که رژیم غذایی متعادلی داشته باشید. با این حال، بعضی از دارو ممکن است عوارض جانبی داشته باشند یا برای زنان باردار بی‌خطر نباشند.
4. تغذیه با لوله
گاهی‌اوقات یک لوله تغذیه در بینی، معده یا روده شما قرار داده می‌شود تا مواد مغذی را برای جذب به طور مستقیم به دستگاه گوارش برساند.
لوله‌ای که از بینی وارد معده می‌شود انعطاف‌پذیر است و معمولا به طور موقت برای رساندن غذا، مایعات و دارو به بدن استفاده می‌شود. اگر برای مدت طولانی به تغذیه با لوله نیاز داشته باشید، لوله تغذیه باید با جراحی در معده یا ژژنوم (بخش میانی روده کوچک) قرار بگیرد.
5. درمان علت زمینه‌ای
علاوه بر تغذیه مناسب، باید به علت سوء تغذیه هم توجه شود. اگر عفونت، اضطراب، مشکلات گوارشی، بیماری کبدی، سرطان یا هر بیماری دیگری در بروز این مشکل نقش دارد، لازم است برای درمان آن اقدام شود.
کلام پایانی
تغذیه مناسب و متعادل برای حفظ سلامتی حیاتی است. بیشتر علل سوء تغذیه را می‌توان با یک رژیم غذایی سالم و متعادل برطرف کرد. اگر شما یا یکی از عزیزان‌تان علائم این مشکل را تجربه کردید، مهم است که در اسرع وقت به دنبال کمک پزشکی باشید.
منابع: verywellfit, verywellhealth
نویسنده: الهام زمانی
