چاقی مفرط چیست و چگونه درمان می‌شود؟

چاقی مفرط یک بیماری مزمن است که به عنوان تجمع غیرعادی یا بیش از حد چربی در بدن تعریف می‌شود.

چاقی مفرط می‌تواند انجام فعالیت‌های روزمره مانند راه رفتن، نفس کشیدن و خوابیدن را دشوار کند و خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی-عروقی، دیابت نوع 2، مشکلات مفصلی و بعضی از انواع سرطان را افزایش دهد. هر چقدر چاقی شدیدتر باشد، احتمال بروز این عوارض بیشتر است. این مقاله به چاقی مفرط یا چاقی شدید اختصاص دارد. اگر می‌خواهید با علل بروز این مشکل و راه‌های درمان آن آشنا شوید، تا انتهای این مطلب همراه ما بمانید.

منظور از چاقی مفرط چیست؟

به شاخص توده بدنی (BMI) بالاتر از 40 یا BMI بالاتر از 35 که با حداقل یک عارضه جدی مرتبط با چاقی از جمله پرفشاری خون یا دیابت همراه باشد، چاقی مفرط یا شدید می‌گویند. تعریف دیگر این است که وزن شما حداقل 100 پوند (45/3 کیلوگرم) با وزن مناسب فاصله داشته باشد.

BMI یک ابزار غربالگری است که نسبت وزن به قد شما را محاسبه می‌کند، یعنی از تقسیم وزن بر حسب کیلوگرم بر مجذور قد بر حسب متر به دست می‌آید. جدول زیر طبقه‌بندی وزن بدن بر حسب BMI را نشان می‌دهد:

ذکر این نکته ضروری است که BMI نمی‌تواند به تنهایی نشان دهد که آیا وزن مناسبی دارید یا خیر. چون میزان توده عضلانی را در مقایسه با درصد چربی بدن منعکس نمی‌کند و فاکتورهایی مانند نژاد، جنسیت و سن را در نظر نمی‌گیرد. به عنوان مثال، ورزشکاران ممکن است به دلیل داشتن توده عضلانی زیاد وزن بالایی داشته باشند و در محدوده اضافه وزن یا چاقی قرار بگیرند، اما در حقیقت چاق نیستند و چربی زیادی ندارند.

با این حال، BMI به طور گسترده در جامعه پزشکی استفاده می‌شود، چون یک روش ارزان و سریع برای تجزیه و تحلیل وضعیت سلامتی است. این شاخص به متخصصان پزشکی کمک می‌کند که تشخیص دهند آیا در معرض خطر ابتلا به بعضی از بیماری‌های مزمن مانند دیابت نوع 2 یا بیماری قلبی قرار دارید یا خیر.

از آنجا که BMI دقیق نیست، متخصصان ممکن است از تست‌ها و ابزارهای دیگری مانند اندازه‌گیری دور کمر برای ارزیابی چاقی استفاده کنند. محاسبه نسبت دور کمر به دور باسن و بررسی نحوه توزیع چربی در بدن می‌تواند به متخصصان در درک بهتر عوارضی که پیش‌روی شما قرار دارند کمک کند. محققان معتقدند که چاقی مفرط شکم (بزرگ بودن اندازه دور کمر) با افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی-عروقی مرتبط است.

چگونه چاقی مفرط کودکان را تشخیص دهیم؟

از آنجا که کودکان و نوجوانان در حال رشد هستند، نمی‌توان از دسته‌بندی BMI مخصوص بزرگسالان برای بررسی وزن آن‌ها استفاده کرد. دسته‌بندی BMI برای کودکان و نوجوانان به کمک نمودارهای رشد و با توجه سن و جنسیت انجام می‌شود. این دسته‌بندی در جدول زیر آورده شده است:

چاقی دوران کودکی اغلب باعث عوارض جسمی، اجتماعی و عاطفی می‌شود. کودکان چاق ممکن است مورد آزار و اذیت همسالان خود قرار بگیرندکه این می‌تواند روی عزت نفس آن‌ها تاثیر بگذارد و خطر ابتلا به اضطراب و افسردگی را افزایش دهد.

علائم چاقی مفرط چیست؟

همان‌طور که گفتیم، چاقی شدید با محاسبه BMI مشخص می‌شود. این عارضه علامت اختصاصی ندارد، اما افراد مبتلا به آن ممکن است موارد زیر را تجربه کنند:

• تعریق زیاد
• خستگی
• درد مفاصل و کمر
• مشکل در تنفس
• مشکلات خواب، از جمله خروپف
• ناتوانی در انجام فعالیت بدنی
• اعتماد به نفس پایین و انزواطلبی
• فشار خون بالا

چه عواملی زمینه‌ساز ابتلا به چاقی مفرط هستند؟

بدن از کالری غذاهایی که می‌خورید برای انجام وظایف خود استفاده می‌کند. حتی در حالت استراحت، بدن برای پمپاژ خون یا هضم غذا به کالری نیاز دارد. اگر کالری دریافتی شما زیاد باشد یا مورد استفاده قرار نگیرد، بدن آن‌ را به شکل چربی ذخیره می‌کند که این باعث چاقی می‌شود.

پرخوری و کم‌تحرکی از شایع‌ترین دلایل چاقی مفرط هستند، اما این مشکل دلایل دیگری هم دارد که عبارتند از:

• ژنتیک: تحقیقات نشان می‌دهد که چند ژن در بروز چاقی نقش دارند و 80 درصد افراد چاق احتمالا این بیماری را به ارث برده‌اند.
• عادت‌های نادرست مرتبط با خواب: کم خوابی یا نداشتن خواب باکیفیت از مهم‌ترین عواملی است که روی وزن بدن تاثیر می‌گذارد. کم‌خوابی اشتهای شما را افزایش می‌دهد و باعث می‌شود به دلیل خستگی سطح فعالیت بدنی خود را کاهش دهید.
• عدم تعادل هورمون‌ها: بدن شما صدها هورمون می‌سازد که هر کدام وظایف منحصر به فرد و مهمی دارند. بسیاری از این هورمون‌ها می‌توانند بر نحوه مصرف انرژی در بدن تاثیر بگذارند. به عنوان مثال، کمبود هورمون تیروئید (کم‌ کاری تیروئید) باعث کاهش متابولیسم می‌شود و احتمال چاقی را افزایش می‌دهد. مورد دیگر سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) است که اغلب در زنان جوان مشاهده می‌شود.
• مصرف بعضی از داروها: داروهای ضدافسردگی، داروهای ضدروان‌پریشی، مسدودکننده‌های بتا (داروهای فشار خون بالا)، داروهای پیشگیری از بارداری، گلوکوکورتیکوئیدها (داروهای مخصوص بیماری‌های خودایمنی) و انسولین (که توسط افراد دیابتی برای کنترل قند خون مصرف می‌شود) از جمله مواردی هستند که می‌توانند وزن بدن را بالا ببرند.
• استرس: استرس باعث می‌شود بدن کورتیزول بیشتری بسازد. کورتیزول یک نوع هورمون است که روی اشتها و سطح انرژی تاثیر می‌گذارد و میل به مصرف غذاهای شیرین، چرب و شور را افزایش می‌دهد.
• عوامل اجتماعی-اقتصادی و جغرافیایی: داشتن وضعیت اجتماعی-اقتصادی پایین و دسترسی مالی یا جغرافیایی راحت‌تر به غذاهای ناسالم در مقایسه با غذاهای سالم می‌تواند به بروز چاقی منجر شود. محدودیت دسترسی به مکان‌های مناسب برای پیاده‌روی هم در بروز چاقی نقش دارد.
• عوامل فرهنگی: تبلیغ غذاهای پرکالری تمایل به مصرف غذاهای ناسالم را افزایش می‌دهد.
• عوامل محیطی: قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی چاق‌کننده (Obesogen) می‌تواند باعث تغییر هورمون‌ها و افزایش بافت چربی در بدن شود.

چاقی مفرط چه عوارضی برای سلامتی دارد؟

عوارض چاقی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• سندرم متابولیک که با دیابت نوع 2، فشار خون بالا و افزایش چربی خون مشخص می‌شود
• افزایش کلسترول بد (LDL) و کاهش کلسترول خوب (HDL)
• افزایش تری‌گلیسیرید خون
• سکته مغزی
• بیماری قلبی
• آرتروز
• آپنه خواب و سایر مشکلات تنفسی
• مشکلات سلامت روان، مانند افسردگی و اضطراب
• بعضی از سرطان‌ها
• سنگ کیسه صفرا
• بدن درد
• افزایش خطر بستری شدن در بیمارستان به دلیل ابتلا به کووید-19 (بیماری کرونا)
• مشکلات باروری
• مشکل در انجام فعالیت‌های روزانه

تمام این عوارض می‌توانند امید به زندگی و کیفیت زندگی شما را تحت تاثیر قرار دهند. بنابراین توصیه می‌شود در صورت ابتلا به چاقی برای دریافت بهترین رژیم لاغری به متخصص تغذیه مراجعه کنید. هر چقدر این کار را زودتر انجام دهید، راحت‌تر می‌توانید به وزن مناسب برسید.

از چه روش‌هایی برای درمان چاقی مفرط استفاده می‌شود؟

درمان چاقی می‌تواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد، چون هر شخصی منحصر به فرد است و با توجه به وضعیت خود به یک برنامه درمانی خاص نیاز دارد. با این حال معمولا از راهکارهای زیر استفاده می‌شود:

1. درمان چاقی مفرط با رژیم غذایی و تغییر سبک زندگی

اصلاح سبک زندگی که شامل موارد زیر است نقش مهمی در کنترل وزن و درمان چاقی ایفا می‌کند:

تغذیه سالم

برای کاهش وزن باید غذاهای سالم بخورید و از یک رژیم کم کالری پیروی کنید، به طوری که انرژی دریافتی شما از انرژی مصرفی‌تان کمتر باشد. برای داشتن چنین رژیمی به نکات زیر عمل کنید:

• غذاهای پرپروتئین بخورید. غذاهای پرپروتئین مثل مرغ، ماهی و تخم‌مرغ باعث تحریک حس سیری می‌شوند و متابولیسم بدن را افزایش می‌دهند.
• میوه و سبزی بیشتری مصرف کنید. میوه‌ها و سبزیجات نسبتا کم کالری هستند و به دلیل داشتن آب و فیبر می‌توانند حجم معده را پر کنند که این باعث کاهش اشتها می‌شود.
• استفاده از کربوهیدرات‌های تصفیه شده را محدود کنید. نان سفید، برنج سفید و شیرینی‌جات مملو از کربوهیدرات تصفیه شده هستند. این کربوهیدرات‌ها قسمت زیادی از فیبر و مواد مغذی خود را از دست داده‌اند.
• آب بنوشید. آب کالری‌سوزی را تقویت می‌کند و اگر قبل از خوردن غذا مصرف شود، می‌تواند از پرخوری جلوگیری کند.
• از قهوه یا چای سبز شیرین نشده استفاده کنید. این نوشیدنی‌ها کم کالری هستند و به دلیل ترکیبات مفیدی که دارند باعث افزایش متابولیسم می‌شوند.
• از مصرف نوشیدنی‌های شیرین بپرهیزید. نوشابه‌ها، نوشیدنی‌های انرژی‌زا و آبمیوه‌ها مملو از قند هستند و کالری بالایی دارند.
• آهسته‌تر غذا بخورید. تقریبا 20 دقیقه طول می‌کشد تا مغز سیگنال سیری را دریافت کند. هنگامی که خیلی سریع غذا می‌خورید، قبل از اینکه بدن‌تان بفهمد سیر شده‌اید، مقدار زیادی کالری دریافت می‌کنید.
• از یک بشقاب کوچک برای غذا خوردن استفاده کنید. استفاده از بشقاب‌های کوچک‌ مقدار غذای خورده شده را کاهش می‌دهد، در حالی که در شما این حس را ایجاد می‌کند که مقدار زیادی غذا مصرف کرده‌اند. این موضوع پایبندی به رژیم کاهش وزن را راحت‌تر می‌کند.

قبل از اینکه با استفاده از رژیم لاغری سریع تغییر شدیدی در برنامه غذایی خود ایجاد کنید، با متخصص تغذیه صحبت کنید. چرا که کاهش وزن سریع می‌تواند به اندازه چاقی برای سلامتی مضر باشد.

فعالیت بدنی منظم

فعالیت بدنی فواید زیادی برای سلامتی دارد و یکی از مهم‌ترین عواملی است که به شما در کاهش وزن یا حفظ وزن در محدوده نرمال کمک می‌کند. قبل از شروع یک برنامه ورزشی جدید از پزشک خود بپرسید که چه نوع فعالیتی با چه شدت و مدت زمانی برای شما مناسب است. این موضوع به خصوص زمانی مهم است که به عوارض چاقی مانند دیابت نوع 2 یا بیماری قلبی مبتلا باشید.

خواب کافی و باکیفیت

در موارد شدید باید برای درمان بی‌خوابی یا اختلال خواب از پزشک کمک بگیرید، اما در سایر موارد می‌توانید راهکارهای زیر را امتحان کنید:

• سعی کنید یک برنامه خواب و بیداری منظم داشته باشید، به طوری که هر شب در یک ساعت مشخص به رختخواب بروید و صبح‌ در ساعت مشخصی از خواب بیدار شوید.
• یک محیط سالم برای خوابیدن ایجاد کنید. محیط اتاق خواب شما باید ساکت و تاریک باشد و دمای مناسبی داشته باشد.
• قبل از خواب از خوردن غذاهای پرچرب و شیرین که ممکن است باعث ناراحتی گوارشی شوند بپرهیزید.
• از مصرف غذاها و نوشیدنی‌های کافئین‌دار از جمله قهوه بلافاصله قبل از خواب خودداری کنید.
• قبل از رفتن به رختخواب از وسایل الکترونیکی مثل لپ‌تاپ یا موبایل استفاده نکنید. استفاده از این وسایل باعث می‌شود دیرتر به خواب بروید.

مدیریت استرس

همان‌طور که گفتیم استرس مزمن باعث افزایش وزن می‌شود، بنابراین مهم است که روش‌های سالم مقابله با آن را یاد بگیرید. به عنوان مثال، توصیه می‌شود مدیتیشن، یوگا یا تمرینات تنفسی را امتحان کنید. اما اگر استرس شما شدید است یا به تنهایی نمی‌توانید بر آن غلبه کنید، از متخصص سلامت روان کمک بگیرید.

2. دارو درمانی برای چاقی مفرط

چنانچه تغییر سبک زندگی و پیروی از رژیم لاغری شکم یا سایر رژیم‌های کاهش وزن موثر نباشد، می‌توانید تحت نظر متخصص از داروهای لاغری تایید شده برای درمان چاقی مفرط استفاده کنید. این داروها روی یکی از 2 اندام زیر تاثیر می‌گذارند:

• مغز: بعضی از داروها مانند دی اتیل پروپیون، لورکاسرین و لیراگلوتاید (ویکتوزا) با تاثیری که روی مغز دارند اشتها را سرکوب می‌کنند.
• دستگاه گوارش: امروزه دارویی به نام ارلیستات وجود دارد که جذب چربی غذاها را در روده کاهش می‌دهد. این دارو به دلیل داشتن عوارض جانبی کمتر در مقایسه با سایر داروها، معمولا اولین محصولی است که برای کاهش وزن استفاده می‌شود.

اگر سبک زندگی خود را اصلاح نکنید، داروهای کاهش وزن نمی‌توانند به درمان چاقی شدید کمک کنند. همچنین به یاد داشته باشید که این داروها عوارض جانبی مختلفی دارند و ممکن است برای بعضی از افراد مناسب نباشند.

3. جراحی

در صورتی که نتوانید چاقی مفرط را با اصلاح سبک زندگی و مصرف داروهای کاهش وزن درمان کنید، ممکن است پزشک جراحی را به شما پیشنهاد دهد. جراحی چاقی اغلب به یکی از روش‌‎های زیر انجام می‌شود:

• جراحی بای پس معده: بخش کوچکی از معده از سایر نقاط این اندام جدا می‌شود. سپس قسمتی از ابتدای روده کوچک هم بریده می‌شود تا روده مستقیما به این معده کوچک شده متصل شود. در نتیجه، بخش زیادی از معده کنار گذاشته می‌شود که این باعث می‌شود با خوردن مقدار کمی غذا احساس سیری کنید.
• اسلیو معده: جراح قسمت بزرگی از معده را از بدن خارج می‌کند. در این روش هم کوچک شدن معده می‌تواند حجم غذای مصرفی شما را کاهش دهد.
• جراحی باندینگ معده: جراح یک نوار سیلیکونی قابل تنظیم را در اطراف قسمت بالایی معده قرار می‌دهد تا حجم آن کوچک‌تر شود. بنابراین با خوردن مقدار کمی غذا به سرعت احساس سیری می‌کنید.

عوارض جراحی برای درمان چاقی مفرط

جراحی برای کاهش وزن خطرات و مزایای خاص خود را دارد. حتما قبل از تصمیم‌گیری با پزشک درباره عوارض جانبی آن صحبت کنید. به طور کلی، عوارضی که ممکن است در مدت زمان کوتاهی پس از جراحی رخ دهند عبارتند از:

• عفونت
• خونریزی بعد از جراحی
• ترومبوز (زمانی رخ می‌دهد که لخته‌های خون باعث مسدود شدن عروق می‌شوند)
• مشکلات قلبی

عوارض طولانی‌مدت جراحی چاقی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• سوء جذب (مشکل در هضم یا جذب مواد مغذی موجود در غذا)
• کمبود ویتامین و مواد معدنی (سوء تغذیه)
• سندرم تغذیه مجدد (این مشکل زمانی اتفاق می‌افتد که یک فرد مبتلا به سوء تغذیه شدید دوباره شروع به دریافت غذا می‌کند.)
• سندرم دامپینگ (زمانی رخ می‌دهد که معده شما محتویات خود را سریع‌تر از حد معمول به داخل روده کوچک تخلیه می‌کند.)

چگونه از چاقی مفرط پیشگیری کنیم؟

رژیم گرفتن و پیروی از رژیم چربی سوزی به صبر و پشتکار نیاز دارد. به همین دلیل گفته می‌شود که پیشگیری از چاقی از درمان آن راحت‌تر است. هیچ راه حل واحدی برای جلوگیری از چاقی وجود ندارد، چرا که بهترین گزینه از فردی به فرد دیگر متفاوت است. با این حال، اصلاح رژیم غذایی و ورزش منظم می‌تواند کمک‌کننده باشد. استراتژی‌های تغذیه‌ای شامل موارد زیر است:

• افزایش مصرف میوه و سبزی تازه
• کاهش مصرف غذاهای فرآوری شده
• اجتناب از مصرف چربی‌های ترانس و اشباع و انتخاب چربی‌های سالم مانند روغن زیتون
• محدود کردن مصرف شکر و غذاهای شیرین
• استفاده از بشقاب کوچک برای غذا خوردن
• آهسته غذا خوردن

توصیه می‌شود بزرگسالان در طول هفته حداقل 150 دقیقه فعالیت بدنی با شدت متوسط انجام دهند. این فعالیت ممکن است شامل پیاده‌روی، شنا یا دوچرخه‌سواری باشد. البته پزشک بسته به وضعیت سلامتی، سن و سایر عوامل می‌تواند بهترین نوع ورزش و مدت زمان انجام آن را مشخص کند.

چاقی مفرط بیماری نیست، اما می‌تواند خطر ابتلا به طیف وسیعی از بیماری‌ها را افزایش دهد که بعضی از آن‌ها تهدیدکننده حیات هستند. تلاش برای کاهش وزن و تغییر سبک زندگی ممکن است دشوار به نظر برسد، اما به یاد داشته باشید که حتی اگر 5 تا 10 درصد وزن اولیه خود را از دست بدهید، وضعیت سلامتی و کیفیت زندگی شما به طرز چشمگیری بهبود می‌یابد. چنانچه به چاقی شدید مبتلا هستید، باید مشاوره پزشکی دریافت کنید. خوشبختانه، راهکارهای درمانی زیادی برای درمان چاقی مفرط و پیشگیری از عوارض جدی آن وجود دارد.