آیا رژیم کتوژنیک خطرناک است؟ آیا تا به حال درباره عوارض رژیم کتوژنیک (Ketogenic diet) مطلبی شنیده یا خوانده‌اید؟ بیشتر طرفداران این رژیم لاغری غالبا درباره فواید آن صحبت می‌کنند، اما به عوارض احتمالی آن نمی‌پردازند.
در این مقاله تصمیم داریم عوارض رژیم کتو و راه‌های مقابله با آن‌ها را بررسی کنیم. با ما تا انتهای این مطلب همراه باشید.
رژیم کتوژنیک چیست؟
رژیم کتوژنیک که بعضی از افراد آن را به نام رژیم کتو می‌شناسند، مصرف روزانه کربوهیدرات را محدود می‌کند و در عین حال میزان چربی دریافتی شما را افزایش می‌دهد. هدف از این کار این است که بدن به جای کربوهیدرات از چربی‌ها و کتون‌های حاصل از تجزیه آن‌ها برای تامین انرژی مورد نیاز خود استفاده کند.
این تغییر متابولیکی بدن را در حالت کتوز یا کتوزیس (Ketosis) قرار می‌دهد. کتوز زمانی اتفاق می‌افتد که بدن به دلیل کاهش قند خون شروع به شکستن چربی‌ها می‌کند تا انرژی لازم برای انجام عملکردهای حیاتی خود را به دست آورد. تقریبا 2 تا چهار روز طول می‌کشد تا بدن به این مرحله برسد.
بیشتر مردم با هدف لاغر شدن به سراغ رژیم کتو می‌روند. با این حال، ممکن است بعضی از افراد برای کنترل بیماری‌های خود از جمله دیابت از آن استفاده کنند.
نسخه‌های متعددی از رژیم کتو وجود دارد که در قالب رژیم کتوژنیک 7 روزه یا 28 روزه تنظیم می‌شوند. در بیشتر این رژیم‌ها میزان کربوهیدرات دریافتی روزانه به کمتر از 50 گرم در روز می‌رسد.
به طور کلی، در این رژیم غذایی توزیع درشت مغذی‌ها به صورت زیر است:
- چربی‌ها: 55 تا 60 درصد کالری دریافتی روزانه
- پروتئین‌ها: 30 تا 35 درصد کالری رژیم غذایی
- کربوهیدرات‌ها: 5 تا 10 درصد کالری دریافتی
آیا رژیم کتو ضرر دارد؟ رایج‌ترین عوارض رژیم کتوژنیک
اگرچه این رژیم غذایی به کاهش وزن کمک می‌کند، اما ممکن است عوارضی هم داشته باشد. شایعترین عوارض رژیم کتوژنیک که در تحقیقات به آن‌ها اشاره شده است عبارتند از:
1. باعث آنفولانزای کتو می‌شود
وقتی در مورد خطرات رژیم کتوژنیک صحبت به میان می‌آید، آنفولانزای کتو اغلب اولین موردی است که به آن اشاره می‌شود.
وقتی ذخایر کربوهیدرات بدن تخلیه می‌شود و بدن شروع به استفاده از چربی‌ها و کتون‌ها می‌کند، احتمالا علائمی شبیه آنفولانزا را تجربه می‌کنید. این علائم شامل سردرد، سرگیجه، خستگی، حالت تهوع و یبوست هستند و به احتمال زیاد به دلیل کم‌آبی بدن و برهم خوردن تعادل الکترولیت‌ها رخ می‌دهند.
بیشتر افرادی که دچار آنفولانزای کتو می‌شوند، در عرض چند روز بهبود می‌یابند. با این حال، توصیه می‌شود برای کنترل این علائم آب فراوان بنوشید و غذاهای غنی از سدیم، پتاسیم و سایر الکترولیت‌ها را به اندازه کافی مصرف کنید.
2. به بوی بد دهان منجر می‌شود
بوی بد دهان هم یکی از شایعترین و آزاردهنده‌ترین عوارض رژیم کتوژنیک است. این بو به ماده‌ای به نام استون (Acetone) مربوط است که یک نوع کتون به شمار می‌رود و در اثر متابولیسم چربی تولید می‌شود.
در طول کتوز، سطح استون در خون بالا می‌رود و بدن شما سعی می‌کند از طریق تنفس از شر آن خلاص شود. ذکر این نکته ضروری است که گاهی اوقات از عرق و ادرار هم بوی استون استشمام می‌شود. در اکثر افراد این بوی نامطبوع در عرض چند هفته برطرف می‌شود.
3. باعث کرامپ (گرفتگی) عضلانی می‌شود
در مرحله کتوز، بعضی از افراد کرامپ یا گرفتگی عضلات پا را تجربه می‌کنند که این عارضه معمولا دردناک است و نشان می‌دهد که باید آب بیشتری بنوشید.
کرامپ عضلات پا معمولا از کم‌آبی بدن و از دست دادن مواد معدنی ناشی می‌شود، چرا که کتوز باعث می‌شود بدن مقدار زیادی از آب خود را از دست بدهد.
گلیکوژن (شکل ذخیره‌‌ای گلوکز یا قند در عضلات و کبد) به آب متصل می‌شود. هنگامی که دریافت کربوهیدرات را کاهش می‌دهید، گلیکوژن از دست می‌رود. در نتیجه، در اولین هفته پیروی از رژیم کتوژنیک 28 روزه یا 7 روزه به سرعت وزن کم می‌کنید.
بنابراین برای اینکه از کم‌آبی بدن، عدم تعادل الکترولیت‌ها، کرامپ عضلانی و ابتلا به مشکلات کلیوی جلوگیری کنید، باید آب زیادی بنوشید.
4. ممکن است ضربان قلب را افزایش دهد
بعضی از افراد افزایش ضربان قلب را به عنوان یکی از عوارض رژیم کتوژنیک گزارش می‌کنند. این عارضه می‌تواند در چند هفته اول رخ دهد.
تپش قلب اغلب به کم‌آبی بدن و مصرف ناکافی نمک نسبت داده می‌شود. زیاده‌روی در نوشیدن قهوه هم ممکن است در بروز این مشکل نقش داشته باشد. اگر تپش قلب به مرور برطرف نشد، باید میزان کربوهیدرات را در رژیم غذایی خود افزایش دهید.
5. کلیه‌ها را تحت فشار قرار می‌دهد
غذاهای حیوانی پرچرب مثل تخم‌مرغ، گوشت و پنیر جزء اصلی رژیم کتوژنیک 28 روزه و هفت روزه هستند، چون کربوهیدرات ندارند.
تحقیقات در مورد عوارض رژیم کتوژنیک نشان داده است که اگر در مصرف غذاهای حویانی زیاده‌روی کنید، ممکن است در معرض خطر ابتلا به سنگ کلیه قرار بگیرید. چون این غذاها می‌توانند باعث اسیدی شدن خون و ادرار شوند و دفع کلسیم را در ادرار افزایش دهند.
از سوی دیگر، در بعضی از تحقیقات مشاهده شده است که رژیم کتو میزان سیترات آزاد شده را در ادرار کاهش می‌دهد. از آنجا که سیترات به کلسیم متصل می‌شود و از تشکیل سنگ کلیه جلوگیری می‌کند، کاهش آن ممکن است با افزایش خطر تشکیل سنگ همراه باشد.
افراد مبتلا به بیماری مزمن کلیوی (CKD) نباید از رژیم کتو استفاده کنند، چون عملکرد کلیه‌هایشان مختل شده است و ممکن است نتوانند اسید ناشی از مصرف غذاهای حیوانی را از خون خذف کنند. در نتیجه، به مشکلی به نام اسیدوز مبتلا می‌شوند که می‌تواند باعث بدتر شدن بیماری کلیوی شود.
علاوه بر این، ذکر این نکته ضروری است که بیماران مبتلا به CKD باید پروتئین رژیم غذایی خود را کاهش دهید، اما رژیم کتو معمولا حاوی مقدار زیادی پروتئین است.
6. با تغییر باکتری‌های روده باعث مشکلات گوارشی می‌شود
محدودیت شدید کربوهیدرات مسئول بسیاری از عوارض رژیم کتوژنیک است. برای مثال، باعث می‌شود نتوانید به اندازه کافی فیبر دریافت کنید. چون مجبور هستید بهترین منابع فیبر از جمله میوه‌های پرکربوهیدرات، سبزیجات نشاسته‌ای، غلات کامل و حبوبات را از برنامه غذایی خود حذف کنید.
کمبود فیبر در رژیم غذایی به مشکلات گوارشی و یبوست منجر می‌شود. یک مطالعه 10 ساله روی کودکان مبتلا به صرع نشان داد که 65 درصد آن‌ها به دلیل پیروی از رژیم کتوژنیک از یبوست رنج می‌برند.
از سوی دیگر، فیبر باکتری‌های مفید روده را تغذیه می‌کند و در حفظ سلامت روده نقش دارد. داشتن روده سالم در تقویت سیستم ایمنی، بهبود سلامت روان و کاهش التهاب موثر است، اما رژیم کم‌کربوهیدرات کتوژنیک ممکن است روی باکتری‌های تاثیر منفی بگذارد.
از بهترین غذاهای پرفیبری که اجازه دارید در رژیم کتو بخورید می‌توان به دانه بزرک، دانه چیا، نارگیل، کلم بروکلی، گل کلم و سبزیجات برگ‌دار اشاره کرد.
7. به کمبود مواد مغذی منجر می‌شود
در پاسخ به این سوال که آیا رژیم کتوژنیک خطرناک است یا خیر، باید بگوییم که این رژیم به مرور زمان ممکن است به کمبود مواد مغذی ضروری منجر شود. چون بسیاری از غذاهای غنی از ویتامین‌ها و مواد معدنی به ویژه میوه ها، حبوبات و غلات کامل را حذف می‌کند.
تعدادی از مطالعات نشان داده‌اند که پیروی از رژیم کتو با کمبود ویتامین D، کلسیم، منیزیم و فسفر همراه است. در یک مطالعه هم مشاهده شد که رژیم کم‌کربوهیدرات اتکینز که شباهت زیادی به رژیم کتو دارد، فقط ۱۲ مورد از ویتامین‌ها و مواد معدنی مورد نیاز بدن را تامین می‌کند.
به همین دلیل، توصیه می‌شود افرادی که از رژیم کم‌کالری کتو برای کاهش وزن استفاده می‌کنند، مصرف مکمل‌های پتاسیم، سدیم، منیزیم، کلسیم، اسیدهای چرب امگا 3، فیبر پسیلیوم و ویتامین‌های B، C و E را جدی بگیرند.
به یاد داشته باشید که عوارض رژیم کتوژنیک و کفایت تغذیه‌ای آن به نوع غذاهای مصرفی شما بستگی دارد. برای مثال، غذاهای سالم و کم‌کربوهیدرات مانند آووکادو، مغزیجات و سبزیجات غیرنشاسته‌ای، در مقایسه با گوشت‌های فرآوری شده، حاوی مواد مغذی بیشتری هستند.
8. باعث افت شدید قند خون می‌شود
شواهد بیانگر آن است که رژیم‌های کم‌کربوهیدرات مثل رژیم کتو برای کنترل قند خون در افراد مبتلا به دیابت مفیدند. در بعضی از تحقیقات مشاهده شده است که رژیم کتو به کاهش هموگلوبین A1c که میانگین سطح قند خون را طی ۲ تا سه ماه گذشته نشان می‌دهد، کمک می‌کند.
با این حال، افراد مبتلا به دیابت نوع 1 ممکن است در اثر پیروی از این رژیم غذایی در معرض خطر هیپوگلیسمی (افت شدید قند) قرار بگیرند که با گیجی، لرزش، خستگی و تعریق مشخص می‌شود. در صورتی که هیپوگلیسمی درمان نشود، ممکن است به کما یا مرگ بیمار منجر شود.
اگر افراد مبتلا به دیابت نوع 1 بیش از حد انسولین تزریقی مصرف کنند و در عین حال کربوهیدرات کافی نخورند، ممکن است دچار هیپوگلیسمی شوند. بنابراین یک رژیم کم‌کربوهیدرات مثل رژیم کتوژنیک برای آن‌ها گزینه خوبی محسوب نمی‌شود.
بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 هم که انسولین می‌زنند احتمالا در معرض خطر ابتلا به هیپوگلیسمی قرار دارند.
9. به سلامت استخوان‌ها آسیب می‌رساند
اختلال در سلامت استخوان یکی از عوارض رژیم کتوژنیک است. تحقیق روی حیوانات آزمایشگاهی نشان داده است که رژیم کتوژنیک با کاهش استحکام استخوان‌ها مرتبط است، چون در اثر کتوز باعث کاهش تراکم مواد معدنی استخوان می‌شود.
یک مطالعه 6 ماهه روی 29 کودک مبتلا به صرع که رژیم کتوژنیک داشتند، نشان داد که تراکم استخوان در 68 درصد آن‌ها کاهش یافته است.
در یک مطالعه دیگر هم مشاهده شد که نشانگرهای خونی مرتبط با تجزیه استخوان در افرادی که به مدت 3/5 هفته رژیم کتوژنیک داشتند، در مقایسه با کسانی که کربوهیدرات بیشتری مصرف می‌کردند، بالاتر بود. با این حال، برای نتیجه‌گیری قطعی باید تحقیقات بیشتری انجام شود.
10. خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن و مرگ زودهنگام را افزایش می‌دهد
تاثیر رژیم کتوژنیک بر خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن مانند بیماری قلبی یا سرطان به طور کامل مشخص نیست.
تحقیقاتی وجود دارد که نشان می‌دهند رژیم‌های پرچرب و کم‌کربوهیدرات که غنی از غذاهای حیوانی هستند ممکن است برای سلامتی مضر باشند، در حالی که رژیم‌های حاوی غذاهای گیاهی پرچرب و پرپروتئین برای سلامتی فواید زیادی دارند.
یک مطالعه روی بیش از 130 هزار شرکت‌کننده بزرگسال نشان داد که رژیم‌های غذایی کم‌کربوهیدرات و حاوی غذاهای حیوانی می‌توانند احتمال مرگ و میر ناشی از بیماری‌های قلبی، سرطان و سایر علل را افزایش دهند.
از سوی دیگر، مشخص شده است که پیروی از رژیم‌های کم‌کربوهیدرات که حاوی سبزیجات فراوان هستند با کاهش خطر مرگ و میر ناشی از بیماری‌های قلبی مرتبط است.
عوارض پوستی رژیم کتوژنیک چیست؟
عوارض رژیم کتوژنیک فقط شامل اندام‌های داخلی بدن نمی‌شود، بلکه می‌تواند پوست را هم درگیر کند. مردم به این عارضه که با بثورت پوستی قرمز و خارش‌دار همراه است راش کتو می‌گویند، اما در علم پزشکی به آن پروریگو پیگمنتوزا (Prurigo pigmentosa) گفته می‌شود.
راش کتو معمولا قسمت‌های فوقانی بدن از جمله کمر، قفسه سینه و گردن را تحت تاثیر قرار می‌دهد. محققان هنوز نمی‌دانند که چرا رژیم کتوژنیک باعث التهاب پوست می‌شود، اما معتقدند که این بثورات احتمالا با کتوز ارتباط دارند. به همین دلیل، افزایش مصرف کربوهیدرات و خروج بدن از حالت کتوز می‌تواند به رفع آن‌ها کمک کند.
تحقیقات نشان می‌دهد که آنتی‌بیوتیک‌ها از جمله مینوسیکلین یا تتراسایکلین برای درمان راش کتو موثر هستند. اصطکاک بین لباس و پوست هم می‌تواند باعث بروز این بثورات پوستی شود، بنابراین پوشیدن لباس‌های گشاد ممکن است کمک‌کننده باشد.
علاوه بر این، توصیه می‌شود برای کنترل علائم پوستی به توصیه‌های زیر عمل کنید:
- در صورت امکان، از لمس بثورات پوستی خودداری کنید.
- ناخن‌های خود را کوتاه نگه دارید.
- چند بار در روز به قسمت‌های آسیب دیده پوست مرطوب‌کننده بزنید.
- از تماس با مواد محرک مانند مواد شوینده قوی بپرهیزید.
- از آب و هوای گرم یا مرطوب دوری کنید.
- پوست خود را به آرامی بشویید و از مالش زیاد آن خودداری کنید.
چگونه با عوارض کتو مقابله کنیم؟
با رعایت نکات زیر می‌توانید از خود در برابر عوارض رژیم کتوژنیک محافظت کنید:
- آب کافی بنوشید. حداقل 2 لیترآب در روز مصرف کنید، چون در اثر کتوز مقدار زیادی آب از دست می‌دهید. این اتفاق در روزهای اول چشمگیرتر است.
- نمک کافی دریافت کنید. زمانی که مصرف کربوهیدرات را کاهش می‌دهید، بدن شما سدیم (نمک) زیادی دفع می‌کند. بنابراین باید از پزشک یا متخصص تغذیه بپرسید که آیا لازم است به غذای خود نمک اضافه کنید یا خیر.
- مصرف مواد معدنی را افزایش دهید. غذاهای سرشار از منیزیم و پتاسیم به تسکین کرامپ عضلات پا کمک می‌کنند.
- از ورزش شدید خودداری کنید. سعی کنید در یک تا ۲ هفته اول شدت فعالیت بدنی خود را در سطح متوسط حفظ کنید.
- کربوهیدرات رژیم غذایی خود را به تدریج کاهش دهید. قبل از امتحان کردن رژیم کتوژنیک که بسیار کم‌کربوهیدرات است، ابتدا کربوهیدرات مصرفی خود را در حد متوسط کاهش دهید.
- غذاهای پرفیبر بخورید. رژیم کتو لزوما یک رژیم بدون کربوهیدرات نیست، بنابراین حتی اگر 50 گرم کربوهیدرات در روز مصرف کنید، بدن شما می‌تواند وارد مرحله کتوز شود. غذاهای غنی از فیبر مانند مغزیجات، دانه‌ها، انواع توت و سبزیجات کم‌کربوهیدرات گزینه‌های خوبی برای امتحان کردن هستند.
چه کسانی در برابر معایب رژیم کتو آسیب‌پذیرتر هستند؟
رژیم کتوژنیک ممکن است برای بعضی از افراد از جمله افراد چاق یا مبتلا به دیابت نوع 2 و همچنین کودکان مبتلا به صرع مفید باشد، اما در عین حال می‌تواند به مشکلاتی مثل آنفولانزای کتو، گرفتگی عضلات پا، بوی بد دهان و… منجر شود.
کارشناسان بر این باورند که رژیم کتو در کوتاه‌مدت به کاهش وزن کمک می‌کند، اما وقتی آن را کنار می‌گذارید دوباره وزن‌تان بالا می‌رود. از سوی دیگر، بسیاری از مردم نمی‌توانند برای مدت طولانی به این رژیم غذایی پایبند باشند.
در نهایت، گفته می‌شود که رژیم کتو ممکن است برای همه مناسب نباشد. از این‌رو کسانی که بیمار هستند باید قبل از امتحان کردن آن با پزشک خود مشورت کنند. مشورت با پزشک در مورد عوارض رژیم کتوژنیک به خصوص برای افراد مبتلا به مشکلات زیر حیاتی است:
- بیماری لوزالمعده
- اختلالات غده تیروئید
- مشکلات کبدی
- بیماری کیسه صفرا
- سابقه اختلال خوردن
کلام پایانی
رژیم کتو در کوتاه‌مدت برای کاهش وزن و حفظ سلامتی مفید است، اما در درازمدت به کمبود مواد مغذی، اختلالات گوارشی، تضعیف استخوان‌ها و… منجر می‌شود. با توجه به خطرات احتمالی رژیم کتوژنیک، هر شخصی که بیمار است باید قبل از امتحان کردن این رژیم غذایی با پزشک خود صحبت کند.
علاوه بر این، توصیه می‌شود برای تنظیم رژیم کتوژنیک از متخصص تغذیه کمک بگیرید. متخصص تغذیه می‌تواند ترجیحات غذایی، شرایط و وضعیت سلامتی شما را بررسی کند و یک برنامه غذایی شخصی‌سازی شده در اختیارتان قرار دهد. این کار باعث می‌شود احتمال ابتلا به کمبود مواد مغذی و سایر عوارض رژیم کتوژنیک به حداقل برسد.
منابع: healthline, healthline, medicalnewstoday, medicalnewstoday
نویسنده: الهام زمانی
